استفاده بهینه از محیط زیست
یکی از اهداف اساسی شناخت محیط زیست در اسلام، موضوع بهره‌برداری درست از محیط زیست است. دراین‌باره آیات و احادیث فراوانی وجود دارد که به شناسایی محیط زیست، کشف رازهای آن و بهره برداری درست از آنها اشاره دارند، از جمله:
«أللَّهُ الَّذِى سَخَّرَ لَکُمُ الْبَحْرَ لِتَجْرِىَ الْفُلْکُ فِیهِ بِأَمْرِهِ وَلِتَبْتَغُواْ مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»[1].
خداوند، کسی است که دریا را مسخّر شما ساخت، تا کشتی در آن، به امر او (به حول و قوه او) به حرکت درآید و از این راه به رحمت و فضل او دست‌یافته و به سپاس‌گزاری او بپردازید.
«وَسَخَّرَ لَکُم مَّا فِى السَّمَوَاتِ وَمَا فِى الْأَرْضِ جَمِیعاً مِّنْهُ إِنَّ فِى ذَ لِکَ لَآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ»[2]
و خدا همه آسمان‌ها و آنچه در زمین وجود دارد، همه را مسخّر شما قرارداد و در این موضوع نشانه‌های روشن و فراوانی از لطف حق به چشم می‌خورد، البته برای کسانی که عقل و اندیشۀ خود را به‌کارگیرند.
«هُوَ الَّذی خَلَقَ لَكُمْ ما فِي الْأَرْضِ جَميعاً… [3] ؛ او خدایی است که همه موجودات زمین را برای شما
آفرید»
«وَ الْأَرْضَ وَضَعَها لِلْأَنامِ [4]؛ خدا زمین را برای همگان قرار داده است»
آیات قرآن مجید درارتباط با محیط زیست
این آیات، مانند سایر آیات رقرآن، دراین‌باره دارای نکات ارزنده‌ای است، ازجمله:
۱. محیط زیست و پدیده‌های مختلفِ طبیعی، برای انسانها، جهت بهره‌برداری رام و قابل‌تسخیرند.
«هُوَ ٱلَّذِي جَعَلَ لَكُمُ ٱلۡأَرۡضَ ذَلُولٗا فَٱمۡشُواْ فِي مَنَاكِبِهَا وَكُلُواْ مِن رِّزۡقِهِۦ وَإِلَيۡهِ ٱلنُّشُورُ»[5].
« او کسی است که زمین را برای شما رام کرد تا بر شانه‌های آن راه بروید و از روزی‌های خداوند بخورید و بازگشت و اجتماع همه‌چیز، به‌سوی اوست».
۲. همه ابعاد محیط زیست قابل‌تسخیرند. جامعیت و شمولی که در این آیه‌ها به چشم می‌خورد، بیانگر این واقعیّت است که همه ابعاد محیط زیست، قابلیّت تسخیر و بهره‌برداری آدمی را داشته وهمه انسانها می‌توانند با بهره‌گیری از توانایی‌های علمی و عملی مختلف خود، به بهره‌برداری موردنظرشان برسند.
٣. انسان با به‌کارگیری عقل و اندیشه و پرداختن به مطالعه و نیز دقّت و ارزیابی در محیط زیست، می‌تواند به‌گونه‌ای درست‌تر، مفیدتر و سودمندتر به شناسایی و بهره‌مندی از محیط زیست بپردازد.
۴. با توجّه به این آیات، بهره‌برداری از محیط زیست، هم برای تأمین زندگی دنیوی و هم فراهم کردن توشه اخروی است، چنان‌که پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمود:
«عَلَيْكَ بِسوق الدُّنْيا فَاِنَّ هذا سوقُ الآخرة [6] ، بازار زندگی دنیوی را غنیمت شمار که این بازار می‌تواند بازار آخرت را تأمین کند».
«الدنيا مزرعة الآخرة؛ [7] دنیا کشتزار آخرت است».
« واجملوا في الطلب؛ [8] و خوب و دقیق در جهت تأمین زندگی دنیوی کوشا باشید».
البتّه رهنمودهای فوق، گویای این حقیقتند که اسلام، دین این سویی و آن سویی است. نه اینکه باید دنیا را ترک نموده و تنها آخرت را مدنظر قرارداد، چنان‌که برخی از غرب‌زدگان و یا بی‌خبران می‌گویند، بلکه اسلام دین دنیا و آخرت است. اهمیت و توجّه به دنیا و نعمت‌های آن، توجّه تبعی است نه توجّه اصلی؛ یعنی دنیا برای آخرت، نه دنیا برای دنیا. آنچه مقصود اصلی است، جز تأمین زندگی اخروی و خوشبختی ابدی نیست.
5. با توجّه به چگونگی وجود محیط زیست که موجودی تسخیر شدنی و قابل بهره‌دهی است، آدمی دارای مسؤلیتی خطیر است، مسئولیت کشف و شناسایی ابعاد مختلف محیط زیست و بهره‌برداری صحیح از آن، چنان‌که در قرآن کریم نیز آمده است: « لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ». در همین ارتباط امیرالمؤمنین (ع) چنین می‌فرماید: « اتَّقُوا اللَّهَ فِي عِبَادِهِ وَ بِلَادِهِ، فَإِنَّكُمْ مَسْئُولُونَ حَتَّى عَنِ الْبِقَاعِ وَ الْبَهَائِمِ » [9].
در این دستورالعمل، نکات فراوانی وجود دارد، ازجمله:
همان‌گونه که آدمی، حقّ آزار و استفادۀ ناروا از دیگران را ندارد، نسبت به محیط زیست و ابعاد آن ازجمله معادن، جنگل‌ها، چشمه‌سارها، رودها، دّره ها، قنات‌ها، بیابان‌ها، دشت‌ها، حیوانات و… حقّ هرگونه بهره‌وری به‌دلخواه و به‌دور از چارچوب‌های عقلایی و مجوّزهای عقلی و شرعی را ندارد و نمی‌تواند به‌گونه‌ای غیراصولی به بهره‌برداری بپردازد [10].
۶. پیامبر اکرم (ص) از قطع بی‌رویه و بی‌ضابطۀ درختان نهی می‌کرد[11] . حضرت صادق (ع) نیز درباره این موضوع فرمود: «ان الله عزّوجل اختار لأنبيائه الحرث والزرع کیلا يكرهوا شيئاً من قطر السماء» [12].
خداوند برای پیامبرانش کشاورزی و درختکاری را برگزید تا از بارش باران ، ناخشنود نباشند.
ونیز آنحضرت در جای دیگر فرموده است: «ازرعوا واغرسوا فلا والله، ما عمل الناس عملاً احلّ ولا اطیب منه، والله لیزرعنّ الزرع، وليغرسنّ الغرس “النخل” بعد خروج الدجّال» [13] .
«درخت بکارید، کشاورزی کنید که هیچ کاری از آن حلال‌تر و مطلوب‌تر نیست. به خدا سوگند! (در دوران ظهور حضرت ولی‌عصر – ارواحنا فداه – ) دامنه درختکاری و کشاورزی بسیار گسترده می‌گردد. (علّامه مجلسی در مرآة العقول در ذیل این حدیث می‌نگارد؛ پدرم فرمود: این حدیث مربوط به زمان ظهور است).
7. امام صادق (ع) هسته‌های خرما را جمع‌آوری می‌کرد و از دور ریختن آن نهی کرده به کسی که آن را به دور می‌افکند، فرمود: «لا تَفْعَلْ أنّ هذا من التبذير»[14].
ایشان در جای دیگر فرمود: «چیزی را نباید ضایع کرد، بلکه باید به‌گونه‌ای درست از آن بهره‌برداری نمود» [15].
پیامبر اکرم (ص) به انَس بن مالک فرمود: « إن قامَتِ السَّاعَةُ و فِي يَدِ أحَدِكُم فَسيلَةٌ ، فإنِ استَطاعَ أنْ لايَقومَ حَتّى يَغرِسَها ، فَليَغرِسْها» .
اگر عمر جهان پایان یافته و در دست شما نهالی جهت کاشت بود، چنانچه فرصت دارید، آن را بکارید.
[1] – جاثیه، 12. [2] – جاثیه، 13. [3] – بقره، 29. [4] – رحمان، 10. [5] – ملک ، 15. [6] – المعجم المفهرس لألفاظ الحدیث النبوی، مادة «عيش، دنو، اخر». [7] – کنز الحقایق، مادۀ «دنیا»؛ مجموعۀ ورّام، ج ۱، ص ۱۸۳، بیان ما يحمد من الجاه. [8] – المعجم المفهرس لألفاظ الحدیث النبویّ، ماده «عیش، دنو، اخر». [9] – نهج البلاغه، خطبه ۱۶۷. [10] – ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج ۹، ص ۲۹۰: «ثمّ ذكر انّهم مسؤولون عن كلّ شيء حتّى عن البقاع، لم استوطنتم هذه وزهدتم في هذه ولم اخربتم هذه الدار وعمرتم هذه الدار». [11] – المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی ، مادۀ «شجر». [12] – وسائل الشیعه، ج۱۳، ص۱۹۳. [13] – مرآة العقول، ج۱۹، ص ۳۳۲. [14] – سفينة البحار، مادة «بذر» و مادۀ «سرف». [15] – سفينة البحار، ماده «بدر» و مادۀ «سرف».
