نفقه در خانواده
تمام هزینه‌های زندگی خانواده شرعاً و قانوناً بر عهده مرد است. تأمین هزینه‌های زندگی و پرداخت نفقه، از احکام قطعی اسلام و از حقوق واجبه ای است که زن بر گردن شوهر دارد. مرد وظیفه دارد کلیه مایحتاج زندگی حتی پول دکتر و داروی همسرش را بر طبق متعارف زمان و عرف محل زندگی و شئون خانواده بپردازد. و چنان چه به هر دلیلی از پرداخت نفقه امتناع ورزد، به صورت دین بر ذمّه‌اش باقی خواهد ماند و زن شرعاً و قانوناً حق مطالبه آن را دارد.
اگر مرد از پرداخت نفقه امتناع کرد، زن می‌تواند به دادگاه مراجعه کند و حق خود را مطالبه نماید. و دادگاه مرد را ملزم به پرداخت نفقه می‌کند و در صورت امتناع از پرداخت، می‌تواند حکم طلاق را صادر کند.
امام محمدباقر (ع) دراین‌باره فرمود:
مردی که از تأمین نفقه همسرش امتناع می‌نماید، امام و
حاکم شرعی وظیفه دارد با حکم طلاق، آن‌ها را جدا سازد. [1]
وجوب نفقه، مشروط به فقر زن نیست، بلکه حتی در صورت غنای او هم، باید نفقات او داده شود .
اموال زن
بنابراین، اگر زن مالک اموالی باشد یا در اثر اشتغال، اموالی را به دست آورد، مال خود اوست و مرد حق ندارد او را ملزم سازد که در راه زندگی مصرف کند.
لازم به یادآوری است که آن چه گفته شد حکم شرعی و قانونی است، ولی اشتراك در زندگی و صفای خانوادگی، اقتضای دیگری دارد. لازمه صفای خانوادگی این است که اموال و درآمد زن و شوهر به خانواده تعلق داشته باشد. اگر زن به شوهرش اعتماد دارد، خوب است از خرج کردن اموال خود در بهبود زندگی مشترك دریغ نورزد، به‌ویژه درصورتی‌که شوهر گرفتار و نیازمند باشد. اگر مرد شدید گرفتار است راه و چاره‌ای ندارد، از همسرش انتظار دارد در حل مشکل به او کمک کند، و البته انتظار بجایی هم هست. رسم وفا این نیست که همسر در چنین موقع حساسی، از کمک به او امتناع نماید.
البته توصیه من این است که اگر همسري فداکاری کرد و اموال خود را در اختیار شوهرش قرارداد، بهتر آن است که شوهر هم این اقدام همسرش را که در تهیه مسکن یا تهیه وسیله نقلیه بوده، سندِ بخشي از همان ملک یا وسیلۀ نقلیه را رسماً به نام همسرش بکند، و اگر در راه ضرورت‌های دیگر به مصرف رسیده، به صورت وام قرض‌الحسنه به‌حساب آورد و در نخستین زمان ممکن به او بپردازد. و بدین‌وسیله آرامش خاطری برای همسر خوب و فداکارش به وجود آورد، و زندگی با صفاتری را دارا شوند.
معمولاً خانم‌ها از آینده خود بیمناکند. احتمال پیری، بیماری، درماندگی و بی‌پرستاری می‌دهند. به فرزندان هم اعتماد چندانی نیست. لذا بهتر آن که مرد چنان که به فکر حوادث آینده و روزهاي مبادای خویشتن است، به فکر آیندۀ همسرش نیز باشد.
اقتصاد در خانواده
نفقه زن بر شوهر واجب است؛ یعنی از نظر شرع و قانون بر شوهر است که همه مخارج خانواده را تأمین کند. و در صورت امتناع یا کوتاهی، شرعاً و قانوناً مورد بازخواست قرار خواهد گرفت.
گرچه برخی همسران و فرزندان، نیست و ندارم سرشان نمی‌شود، و خواسته‌هایشان حد و انتها ندارد، و حس رقابت و چشم و هم چشمی در آنان بسیار قوی است، لکن مرد نباید و صلاح هم نیست که بدون قید و شرط، مطيع خواسته‌هایشان باشد.
مرد خردمند و با تدبیر، خرج و دخل خانواده را به طور دقیق حساب می‌کند. اشیا و لوازم زندگی را براساس نیازمندی و ضرورت درجه بندی می‌کند. حوایج ضروری زندگی مانند خوراك و پوشاك را بر سایر چیزها مقدم می‌دارد. مقداری از درآمدش را برای حوادث روزگار از قبیل بیماری و بی کاری و کسادی کنار می‌گذارد.
مقداری از آن را برای اجاره یا خرید خانه ذخیره می‌کند. به فکر پول آب، برق، تلفن، مالیات و شهریه بچه‌ها نیز هست. اسباب و اثاث ضروری زندگی را نیز در نظر می‌گیرد. آن گاه درآمدش را با رعایت اولویت بر آن‌ها تقسیم می‌کند. از اسراف و تبذیر خودداری می‌نماید.
سعی می‌کند پایش را از گلیم خویش درازتر نکند. هر خانواده‌ای که دخل و خرجشان حساب داشته باشد و با عقل و تدبیر و با رعایت اقتصاد خرج کنند، نه تنها دچار قرض و ورشکستی نخواهند شد، بلکه زندگی آبرومندانه و نسبتاً خوبی پیدا خواهند کرد.
میانه روی در آیات و روایات
خداوند کریم، اقتصاد و میانه روی را از علائم ایمان شمرده و در قرآن مجید می‌فرماید:
کسانی(عباد الرحمان) که چون خرج کنند، اسراف نکنند و بخل نورزند و میان این دو معتدل باشند. [2]
امام صادق (ع) فرمود:
من برای کسی که اقتصاد را رعایت کند ضامن می‌شوم که فقیر نشود. [3]
و باز در سخنی دیگر فرمود:
چهار دسته مردم دعایشان به هدف اجابت نخواهد رسید. یکی از آن‌ها کسی است که مالش را بیهوده تلف کند، آن گاه بگوید: خدایا روزی مرا برسان. پس خدا می‌فرماید:
مگر به تو دستور ندادم که اقتصاد را رعایت کنی؟ [4]
عبدالله بن ابان می‌گوید: از موسی بن جعفر (ع) دربارۀ انفاق بر خانواده سؤال کردم، فرمود:
اسراف و تنگ گیری هر دو مکروه هستند؛ میانه روی را نباید از دست داد . [5]
مرد خردمند و عاقبت اندیش، تا حد ممکن، از قرض و نسیه خودداری می‌کند. و برای مصارف غیر ضروری، از کسی وام نمی‌گیرد. اقتصادی که بر پایه وام‌های بانک‌ها و سایر مؤسسات استوار باشد، شرعاً و عقلاً پسندیده نیست.
تجمل در زندگی
خرید اشیای قسطی گرچه ممکن است ظاهر زندگی را زیبا کند، اما خوشی و آسایش را از خانواده سلب می‌کند. آخر چه لزومی دارد که انسان این همه اشیای غیر ضروری نظیر فرش، یخچال، بخاری، اتومبیل، تلفن، تلویزیون و … را به قیمت‌های گزاف بخرد و مقداری از درآمدش را به صندوق بانک‌ها و سایر مؤسسات بریزد؟ آیا بهتر و عقلایی تر نیست که قدری صبر کند تا اوضاع مالی‌اش بهتر شود و همان اجناس را با قیمت ارزان‌تر و نقد خریداری کند؟
بنابر این، صلاح خانواده در این است که مرد با عقل و احتیاط، شخصاً امور اقتصادی منزل را بر عهده بگیرد و اگر مسئول خرید و فروش، شخص دیگری است، به کار او نظارت داشته باشد.
درست است که پول پیدا کردن برای انسان، امر مهمی است، ولی علم معاش و چگونه مصرف کردن خیلی از آن مهم‌تر می‌باشد. بسیارند خانواده‌هایی که با وجود درآمد خوب، همیشه گرفتار و مقروضند و به اصطلاح همیشه هشتشان در گرو نُهِشان است. برعکس، بسیاری از خانواده‌ها با این که درآمد فوق العاده ای ندارند، اما وضعشان از هر جهت خوب و آبرومندانه است و در کمال رفاه و آسایش زندگی می‌کنند. تفاوت این دو دسته، در تدبیر زندگی و علم معاش می‌باشد.
کلام پایانی
در پایان، تذکر این نکته ضروری است که گرچه رعایت اقتصادی، کاری خوب و به صلاح خانواده است، ولی سخت گیری هم خوب نیست. اگر وضع مالی مرد خوب است باید در مخارج اهل و عیالش توسعه دهد. به مقدار توانایی‌اش، لباس، خوراك خوب و منزل راحت برایش تهیه کند.
مال و ثروت برای خرج کردن و تأمین مخارج زندگی است، نه برای جمع کردن و باقی گذاشتن. باید آثار و علایم مال و ثروت در زندگی انسان، خوراك و پوشاك خانواده‌اش نمایان باشد. آخر چه فایده‌ای دارد که مرد شبانه روز زحمت بکشد و به خود و خانواده‌اش سختی بدهد و اموالی را روی هم بگذارد و از این دنیا برود؟! مادامی که زنده است زن و فرزندش آرزوی یک لباس زیبا و یک خوراك خوب داشته و از کمبود مواد غذایی بیمار و رنجور باشند، ولی پس از مرگش در تقسیم اموال به سر و کله یک دیگر بزنند؟! اگر خدا به انسان نعمت داده باید به همان نسبت، در مخارج خانواده‌اش توسعه بدهد. غذا و لباس خوب برایشان تهیه کند. به مقدار توانایی خویش در هر فصلی میوه‌های آن فصل را در اختیارشان بگذارد.
پیغمبر اسلام (ص) فرمود:
از ما نیست کسی که از جهت مال و ثروت در وسعت باشد، اما بر اهل و عیالش سخت
بگیرد. [6]
امام موسی بن جعفر (ع) فرمود:
عیال مرد، اسیران او هستند. پس هر کس خدا به او نعمتی داده باید در مخارج اسيرانش
توسعه بدهد و گرنه ممکن است نعمت‌هایش گرفته شود. [7]
امام رضا (ع) فرمود:
سزاوار است مرد در مخارج اهل و عیالش توسعه دهد تا منتظر مرگش نباشند. [8]
امیر المؤمنين (ع) فرمود:
هر جمعه برای اهل و عیالتان ميوه تهیه کنید تا به فرا رسیدن جمعه خشنود گردند . [9]
[1] – وسائل الشیعه، ج۱۵، ص۲۲۳.
[2] – فرقان (۲۵) آیه ۶۷.
[3] – وسائل الشیعه، ج۱۵، ص۲۵۸ .
[4] – همان، ص ۲۶۱.
[5] – همان، ص ۲۶۱.
[6] – مستدرك الوسائل، ج۲، ص۶۴۳.
[7] – بحار الأنوار، ج ۱۰۴، ص۶۹.
[8] – وسائل الشیعه، ج۱۵، ص۲۴۹ ٣.
[9] – بحار الأنوار، ج۱۰۴، ص۷۳.
