ارزش و فضیلت شهید و شهادت در آیات قرآن
مقدمه
در تمام جوامع بشری، ارزش هایی وجود دارد که بنیان اصلی فرهنگ آن جامعه را شکل می دهد و هر ملتی هویت و حیات اجتماعی و سیاسی خود را در پایبندی و احترام به آنها و انتقال کامل آن به نسل های آینده می داند.
ایران اسلامی نیز بیش از هر جای دیگر مفتخر به داشتن ارزش های والا و اصیلی است که نمونه آن را در کمتر جایی می توان یافت.
«شهادت» یکی از آن ارزش هاست. فرهنگ شهادت قوی ترین سلاحی است که مسلمانان می توانند به آن افتخار کنند و ترویج و پاسداری از آن می تواند بازدارنده تر از هر سلاح اتمی باشد.
ارزش و فضیلت شهید و شهادت در آیات قرآن
در آیات قرآن مجید، در خصوص ارزش و فضیلت شهادت و مقام شهید، مطالبی بیان شده است که به برخی از آنها اشاره می کنیم
١. شهدا همراه با انبیاء، صدیقین و صالحین
در سوره مبارکه نساء آمده است: «وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا»؛ 1 «و کسانی که خدا و پیامبر را اطاعت کنند، پس آنان کسانی خواهند بود که، همدم انبیاء و صدیقین و شهدا و صالحین اند آنان که خدا مورد اِنعامشان قرار داده، و چه نیکو رفیقانی هستند.»
این آیه به مرتبه و جایگاه شهدا در کنار انبیای الهی، صدیقین و صالحین اشاره می کند. شهادت، یکی از راه های میانبر است که انسان از این راه می تواند به لقای الهی رسیده، از نعمت های الهی بهره مند شود.
علامه طباطبایی(ره)،صاحب تفسیرگرانسنگ المیزان، در تفسیر این آیه می نویسد: در بیان کسانی که خداوند نعمت خویش را بر آنها اتمام کرده است، اشاره به چهار گروه می کند که در واقع ارکان چهارگانه این موضوع هستند:
الف) انبیاء (مِنَ النَّبِيِّينَ)؛
ب) راستگویان (الصِّدِّيقِينَ)؛
ج) شهدا و کشته شدگان در راه هدف و عقیده پاک الهی و یا افراد برجسته ای که روز قیامت شاهد و گواه اعمال انسانها هستند (الشُّهَدَاءِ)؛
د) صالحان (الصَّالِحِينَ). 2
۲. حیات و شادی شهدا
قرآن کریم در این باره می فرماید: «وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْيَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ فَرِحِينَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَيَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ»3 ؛ «(ای پیامبر) هرگز گمان مبر آنها که در راه خدا کشته شده اند مردگانند، بلکه آنها زنده اند و نزد پروردگارشان روزی داده می شوند * آنها بخاطر نعمتهای فراوانی که خداوند از فضل خود به آنها بخشیده است، خوشحالند و بخاطر کسانی که (مجاهدانی که) بعد از آنها به آنان ملحق نشدند (نیز) خوش وقتند (زیرا مقامات برجسته آنها را در آن جهان می بینند و می دانند) که نه ترسی بر آنها است و نه غمی خواهند داشت.»
در این آیات، خداوند بعد از اینکه می فرماید شهیدان را مرده نپندار، اشاره دارد به اینکه شهیدان زنده هستند و نزد پروردگارشان روزی می خورند (عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ) که در این قسمت از آیه به ارتزاق شهیدان اشاره شده است. لذا اگر نوعی حیات مجازی برای شهیدان فرض کنیم، با ارتزاق منافات دارد، پس باید این حیات را حقیقی دانست؛ زیرا ارتزاق از ویژگی های موجود زنده و حقیقی است.
سپس خداوند می فرماید: شهدا به خاطر آنچه که خداوند از فضل خود به آنها ارزانی داشته است، شادمانند. در تفسير «مجمع البيان» آمده است: این خوشحالی به خاطر نعمت های بهشتی است که خداوند نصیبشان فرموده است.4
بنابراین، شهدا به واسطه نعمت های خدادادی خوشحال اند و می خواهند این خوشحالی را با دیگران که به آنها ملحق می شوند، تکمیل نمایند و مایلند که به آنها بشارت داده شود که ترس و اندوهی به خود راه ندهند.
در تفسیر «مجمع البيان» برای این موضوع سه دلیل ذکر شده است:
الف) شهدا از وضع برادران مؤمن خود که در دنیا زنده اند و در راه خدا به جهاد مشغول هستند، اظهار سرور می نمایند؛
ب) قول دوم این است که نامه ای به شهیدان ارائه می شود که در آن اسامی برادران ایمانی آنها که به درجه شهادت نایل و به آنها ملحق خواهند شد، ثبت است و شهیدان با دیدن این اسامی خوشحال خواهند شد؛
ج) مراد از «لَمْ يَلْحَقُوا بِهِمْ» مؤمنانی هستند که در فضل و مقام به آنها نرسیده اند؛ ولی به واسطه ایمان، مقامی عظیم دارند. 5
٣. زنده بودن شهدا
در ذیل آیه ۱۵۴ سوره بقره، تحت عنوان: (وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْيَاءٌ وَلَكِنْ لَا تَشْعُرُونَ)؛ «به کسانی که در راه خدا کشته می شوند، مرده نگویید؛ بلکه آنها زنده اند؛ ولی شما نمی فهمید.» به زنده بودن شهیدان اشاره شده است.
از دید علامه طباطبایی، در این آیه به مؤمن و کافر خطاب می شود: شهدا بعد از مردن زنده اند؛ ولی شما نمی فهمید؛ یعنی با حواس درک نمی کنید. 6
۴. از بین رفتن ترس و خوف از شهید
طبق آیه ۱۷۰ سوره آل عمران، خداوند می فرماید: « فَرِحِينَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَيَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ »؛ «آنها بخاطر نعمتهای فراوانی که خداوند از فضل خود به آنها بخشیده است خوشحالند و بخاطرکسانی که (مجاهدانی که) بعد از آنها به آنان ملحق نشدند (نیز) خوش وقتند (زیرا مقامات برجسته آنها را در آن جهان می بینند و می دانند )که نه ترسی بر آنها است و نه غمی خواهند داشت.»
شیخ طبرسی (ره) در «مجمع البيان» می نویسد: مراد این است که از گناهان گذشته خوفی بر آنها نیست؛ زیرا خداوند گناهانشان را با شهادت پاک می سازد و از جدایی از دنیا اندوهی به خاطر ندارند؛ چون از لقای آخرت بی اندازه خرسند و شادمانند.7
منابع
۱.سوره نساء، آیه 69.
2. تفسير الميزان، سید محمد حسین طباطبایی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۳۷۷ش، ج ۴، صص ۶۵۱-۶۵۲.
3. سوره آل عمران، آیه ۱۹۹-۱۷۰.
4. تفسير مجمع البيان، ابوعلی فضل بن الحسن طبرسی، انتشارات فراهانی، تهران، ۱۳۸۰ش، ج ۲، ص ۸۸۳.
5. همان.
6. الميزان، ج ۱، ص ۵۲۳.
7. مجمع البیان، ج ۲، ص ۸۸۳.
