یکی از اهداف تربیتی که همواره مورد توجه مربیان بوده، پرورش روحیه خود باوری و اعتماد به نفس است. قبل از ورود به بحث، لازم است مراد از اعتماد به نفس و محدوده آن روشن و از این رهگذر، نقش و جایگاه این مقوله تربیتی در فرهنگ اسلامی مشخص شود.
واژه شناسی اعتماد به نفس
اتکا به نفس، عبارت است از این که انسان به خود تکیه کند، خود را مسئول کارهای خویش بداند، موفقیت و ناکامی را معلول افکار و اعمال خود بپندارد و به یاری دیگران چشم ندوزد. ریشه این کمال انسانی در وجود هر فردی نهفته است. کودک در ماه های اول و حتی در دو سال اول زندگی دارای خودآگاهی کافی نیست و در این دوران تشخیص «من» از «غیر من» صورت ناقصی دارد. به عقیده روان شناسان، این تشخیص از زمان شیر گرفتن آغاز شده و در سه سالگی به صراحت می رسد و کودک به تدریج به خود توجه پیدا می کند.(1) از این رو استقلال طلبی و بی نیازی از دیگران از ژرفای احساسات بشری و تمایلات فطری سر چشمه می گیرد. دین اسلام که آیین و دستورهایش منطبق بر فطرت است، نه تنها از این تمایل درونی جلوگیری نکرده، بلکه در جهت رشد و تعالی آن برنامه ریزی کرده است. اساس تعلیم و تربیت اسلامی بر مسئولیت فردی، تکالیف شخصی و اعتماد به نفس استوار است قرآن کریم سعادت هر انسانی را مرهون عمل و تلاش و مجاهدتش می داند و برای او جزحاصل کوشش و فعالیتش پاداشی در نظر نمی گیرد.
«كل نفس بما کسبت رهینه»
هر انسانی در گرو عملی است که انجام داده است.
مدثر، آیه ۳۸
و در جای دیگر می فرماید:
«وليس للإنسان إلا ما سعی»
برای انسان جر حاصل تلاش او پاداشی نیست. نجم،آیه ۳۹
امام علی علیه السلام نیز می فرمایند:
«قدر الرجل على قدر همته»
ارزش هر انسانی به مقدار همت اوست.
نهج البلاغه،قصار ۴۷
یعنی قیمت شخصیت افراد بشر را باید در مقدار اعتماد به نفس جست و جو کرد. از مقدمه می توان چنین نتیجه گرفت: اعتماد به نفس، اصل تازه ای نیست که بعضی تصور کنند دنیای غرب آن را فهمیده و به مردم جهان عرضه کرده است. آیین مقدس اسلام در چهارده قرن قبل، این حقیقت درخشان را که راز سعادت و کامیابی فرد و اجتماع است، در کمال صراحت به مردم آموخته است.(2)
تفاوت اعتماد به نفس با خودپسندی
خودباوری، یک فضیلت اخلاقی است و نباید با نخوت و خود پسندی اشتباه شود؛ زیرا تفاوت بین واقع بینی و خودپسندی بسیار بارز و برجسته است. در اعتماد به نفس، تکیه بر واقعیت ها و تصویر منطقی از خویشتن است، در حالی که در خودپسندی، تصویری افراطی و اغراق آمیز به چشم می خورد و هرگز تصویر ذهنی با واقعیت تطبیق ندارد. بر این اساس، اسلام آن را معلول نارسایی عقل وعامل انحطاط فکر و اندیشه و سد راه ترقی و کمال دانسته و به شدت محکوم کرده است. رضایت مندی خود پسند از کار خود سبب عقب ماندگی و رکودش می گردد؛ امام علی علیه السلام می فرماید: «الإعجاب يمنع الإزدياد» (3) خودپسندی مانع تکامل و پیشرفت انسان است. اما انسان واقع بین و ژرف اندیش، به میزان توانایی خویش اعتماد به نفس دارد و از نارسایی ها و کاستی ها غفلت نمی ورزد. خودپرستی دایره کار را محدود و طبع انسان را به رذالت و پستی می کشاند، در حالی که خود باوری آدمی را به فروتنی و از خودگذشتگی وا می دارد. انسان مؤمن، دو صفت اعتماد به نفس و تواضع را توأمان در خود جمع می کند؛ چنان که امام علی علیه السلام در توصیف مؤمنان می فرماید:«نفسه أصلب من الصلد و هو أذل من العبد» (4) روح و روان مؤمن از سنگ سخت محکم تر است، در حالی که در رفتار با مردم، از بندگان زرخرید افتاده تر است. منابع: ۱. محمد علی سادات، راهنمای پدران و مادران، ج ۱، ص ۳۷ 2.محمد تقی فلسفی، کودک، ج ۲، ص ۲۷۹ 3. فيض الاسلام، نهج البلاغه ، قصار ۱۶۷ 4.نهج البلاغه حکمت 333
