تاثیر طبیعت و محیط زیست بر انسان
تأثیر محیط زیست در انسان
ابن‌سینا فیلسوف بلندپایه اسلامی، در کتاب معروف خود «قانون» یادآور می‌شود که «مزاج هر انسان، منحصر به خود اوست و اعتدال آن به آب، هوا و محیط‌زیست زندگی او مربوط می‌شود»[1].
علّامه طباطبایی، فیلسوف و مفسر ژرف‌اندیش معاصر، بدین نکته توجّه می‌دهد که «قوام نوع زندگی انسانی، به تغذیه او بستگی دارد». وی همچنین یادآور می‌شود «وجود گیاه در زندگی ما یک اصل است»[2].
فقیه و فیلسوف اندیشمند، امام خمینی(ره) – رهبر کبیر انقلاب اسلامی ایران – نیز می‌فرماید: إنَّ للمحيط تأثيرات عجيبة [3]؛ محیط‌زیست تأثیر چشم‌گیری در انسان دارد».
***
در متون اسلامی، از تأثیر محیط زیست در انسان به گونه‌های مختلف، سخن به میان آمده است؛ ازجمله در قرآن می‌خوانیم:
«وَ الْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ الَّذي خَبُثَ لا يَخْرُجُ إِلاَّ نَكِداً …»[4]
زمین پاکیزه و (مطلوب)، گیاهش را به‌فرمان خدا می‌روید و در زمین نامطلوب جز گیاه اندک و بی‌ارزش نمی‌روید).
بر این اساس، امیرالمؤمنین (ع) در مذمت اهل بصره می‌فرماید: «أَخْلَاقُكُمْ دِقَاقٌ وَ عَهْدُكُمْ شِقَاقٌ وَ دِينُكُمْ نِفَاقٌ وَ مَاؤُكُمْ زُعَاقٌ»[5].
«اخلاق شما پست، پیمان‌های شما سست، سیره و روشتان دورویی و آب شهرتان شور (بدمزه) است».
در بیانی دیگر فرمود: «بِلادُكُمْ اَنْتَنُ بِلادِ اللّهِ تُرْبَةً: اَقْرَبُها مِنَ الْماءِ، وَ اَبْعَدُها مِنَ السَّماءِ، وَ بِها تِسْعَةُ اَعْشارِ الشَّرِّ »[6].
خاک سرزمین شما، بدبوترین خاک‌هاست، از همه‌جا به آب (سطح دریا) نزدیک‌تر و از آسمان دورتر است (منطقه پست و پایین) که 9/10 بدی‌ها در محیط شماست.
می‌توان گفت: 9/10 به بیماری‌های مربوط به محیط‌زیست، در محدوده پست و به‌دوراز نور است [7].
در نهج‌البلاغه درباره موضوع محیط زیست و تأثیر آن آمده است: «تَوَقَّوُا الْبَرْدَ فِي أَوَّلِهِ وَ تَلَقَّوْهُ فِي آخِرِهِ، فَإِنَّهُ يَفْعَلُ فِي الْأَبْدَانِ كَفِعْلِهِ فِي الْأَشْجَارِ، أَوَّلُهُ يُحْرِقُ وَ آخِرُهُ يُورِقُ » [8].
از آغاز فصل سرما برحذر باشید (از باد و سرمای پاییزی، خود را بپوشانید)، ولی از پایان آن استقبال نمایید (در پایان زمستان، در آستانه ورود بهار، از سرما نهراسید)، زیرا سرمای این دو هنگام، با بدن شما همان می‌کند که با برگ درختان می‌نماید و آغاز آن، از پا در آورنده و از بین برنده و پایان آن، رشد دهنده و شکوفا کننده است.
تأثیر محیط زیست بر جسم و روح انسان
یادآور شدیم، تأثیر محیط زیست در انسان را می‌توان به تأثیر جسمانی و تأثیر باطنی و روحی تقسیم کرد. تأثیر روحی نیز به‌نوبه خود، به تأثیر اخلاقی، عاطفی، فکری و عقلی تقسیم می‌شود. مراد از تأثیر اخلاقی محیط زیست آن است که، هر یک از ابعاد محیط‌زیست، از حيث خلق‌وخوی آدمی، تأثیر ویژه‌ای در او دارند و آدمی براثر اقتضائات خاص مزاجی، ابعاد مختلف محیط زیست ، دارای زمینه اخلاقی متناسب با آن‌ها می‌شود.
امیرالمؤمنین (ع) فرمود: « مَنْ سَرَّهُ أَنْ يُقْتَلَ غَيْظُهُ فَلْيَأْكُلْ لَحْمَ اَلدُّرَّاجِ [9] و کسی که علاقمند است است تا خویشتن‌دار بار آمده و بر خشم خود مسلط شود، گوشت کبک بخورد».
امام صادق (ع) درباره راز تحریم شراب فرمود: «فإنّه حرّمها لفعلها وفسادها [10]؛ خداوند آن را حرام دانست؛ زیرا عقل آدمی را تحت الشعاع قرار داده و موجب فساد می‌شود».
در جای دیگر می‌فرمود: «آدم شراب‌خوار گرفتار ارتعاش بدنی شده، نورانیّت باطنی خود را از دست می‌دهد و زمینه پرداختن به اعمال بسیار ناروا در او پدید می‌آید، حتی به عمل فحشای با محارم دست می‌یازد؛ زیرا او پس از شراب‌خواری خردمند نیست».
همچنین می‌فرمود: «والخمر لا تزيد شاربها الاّ شرّاً ؛ شراب به اهل خود، جز شرّ و تباهی نمی‌بخشد».
«شرب خمر باعث از بین رفتن مروّت، انسانیت و سبب پیدایش روح خبيث (شرارت و…) است»[11].
بر این اساس، تردیدی نیست، افرادی که در دشت‌ها زندگی می‌کنند، باکسانی و کوهستان‌ها زندگی می‌نمایند، از حیث خلق‌وخو یکسان نیستند.
مفصل می‌گوید: به امام صادق (ع) گفتم: چرا خدا شراب، مردار و گوشت خوک را حرام دانست؟ امام ؟ پاسخ داد: «خداوند تبارک‌وتعالی چیزی را حلال و نیز چیزی را مورد تحریم قرار نداد، جز آنکه تأثیر آن را در آدمی را در نظر گرفت».
***
مراد از تأثیر درونی محیط زیست در اینجا، گونه‌هایی از تأثیرهای روحی، مانند شادمانی، نشاط آرامش و سکون نفسانی و نیز گرفتگی و افسردگی روحی و تأثیراتی مانند آن هستند.
امام هشتم امام رضا (ع) فرمود: «الطيب نشرة والعسل نشرة والركوب نشرة والنظر إلى الخضرة نشرة» [12] .
«بوی خوش، عسل، سوارکاری و نگاه کردن به سبزی‌ها و سبزه‌زارها موجب نشاط روحی است».
در حدیثی دیگر آمده است: «نگاه کردن به آب جاری، صورت زیبا، سرمه کشیدن هنگام خواب و استراحت نیز موردتوجه قرارگرفته‌اند» [13].
دربیانی دیگر از امیرالمؤمنین (ع) منقول است که: «عليكم بالزيت فإنه يكشف المزة ويذهب البلغم ويشد العصب ويذهب بالاعياء ويحسن الخلق ويطيب النفس ويذهب بالغم»[14].
«از روغن زیتون استفاده کنید که موجب باز شدن صفرا، از بین رفتن بلغم، تقویت اعصاب ، رفع خستگی، نیکو شدن اخلاق، پاکیزگی نفس و نیز کاهش اندوه و غم است».
تأثير عقلی محیط زیست آن است که، هر یک از ابعاد محیط زیست از حیث هوش، عقل و استعدادهای فکری، زمینه‌های مناسبی را طبق اقتضائات مزاجی خود در آدمی فراهم می‌آورند.
پیامبر اکرم (ص) یاران خویش را به دود کردن اسپند تشویق می‌کرد و می‌فرمود: «این عمل منافع فراوانی دارد و قوّۀ فکری و عقلی آدمی را تقویت می‌کند»[15].
ایشان همچنین درباره خوردن انار فرمود: «فانّه يزيد في الذهن[16]؛ بر هوش آدمی می‌افزاید».|
درباره بوی خوش فرمود: «الريح الطيبة تشدّ العقل[17]؛ بوی خوش، مایه تقویت عقل آدمی است».
نیز فرمود: «ما طابت رائحة عبد إلّا زاد عقله [18] ؛ کسی خوش‌بو نمی‌شود، جز اینکه عقل او تقویت می‌گردد».
منابع
1 – ابن‌سینا، قانون، ص ۸ برگرفته از: نظر متفکران اسلامی دربارۀ محیط زیست ، نوشته سیّد حسین نصر، ص ۳۹۴.
2 – علامه طباطبایی، المیزان، ج ۲، ص 96، (ولما کان قوام نوع الانسان من حیث الحیاه و البقاء بالتغذی والتولید… فالنبات هو الاصل).
3 – امام خمینی (ره) سید روح‌الله، طلب و اراده ، صص 144 – 147.
4 – اعراف ، 58 .
5 – نهج‌البلاغه، خطبه ۱۳.
6 – همان.
7 – ارسطو در کتاب سیاست خاطر نشان می‌کند: «خانه‌های خود را در منطقه شیب‌دار و بلندی بنا کنید، نه پایین ودخمه».
8 – نهج‌البلاغه، حکمت ۱۲۸.
9 – بحارالانوار، ج ۶۵ ص ۴۴.
10 – وسائل الشیعه، ج ۲۴، ص ۱۰۰، ح ۳۰۰۸۳.
11 – ر.ک: سیّد محمّد شفیعی، پرورش روح، ج ۲، بخش میگساری.
12 – سفینۀ البحار ، مادۀ «عسل».
13 – بحارالانوار، ج ۷۶، ص ۹۴؛ سفينة البحار، مادة «نشر».
14 – هادی کاشف الغطاء، مستدرک نهج‌البلاغه، ص ۱۶۵.
15 – وسائل الشیعه، ج ۱۷، ص ۱۵۵.
16 – بحارالانوار، ج 6۲، صص ۲۲۷، ۲۶۸ و ۳۰۱.
17 – همان.
18 – مستدرک الوسائل، ج ۱، ص ۴۱۸، ح ۱۰۴۵.
