صله رحم و سلامت روانی

نهاد خانواده، به عنوان سلول اولیه زندگی اجتماعی، کانون و پایه ساخت شخصیت انسان هاست. تأثیر این نهاد به اندازه ای اهمیت دارد که بسیاری از صاحبنظران علوم روانشناسی، تربیتی و اجتماعی، آن را مدرسه اول نامیده اند. بلوم، روان شناس تربیتی، نقش نهاد خانواده در تکوین شخصیت کودکان تا ۵ سالگی را ۶۵٪ می شناسد و این نقش پذیری را تا حدود ۸ سالگی، ۷۵٪ می داند. ساخت مابقی شخصیت یعنی ۲۵ در صد باقیمانده را متأثر از سایر نهاهای اجتماعی، از جمله جامعه، مدرسه و باز هم خانواده میداند (بیلر، ۱۳۸۵).

نقش پذیری شخصیت کودکان از بدو تولد تا سن رفتن به دبستان، گویی به گونه ای تنظیم یافته است که آنان پدران و مادران را قهرمانان زندگی خود می شناسند و از همه رفتارها و ارزش های اخلاقی اجتماعی آنان الگوبرداری می نمایند. بنابراین، پدران و مادران به عنوان آموزگاران مدرسه اول، به اندازه آشنایی و برخورداری از مَنِشهای صحیح تربیتی در زندگی خانوادگی، به ویژه در نقش فرزندپروری، می توانند منشأ ساخت شخصیت فرزندان خود باشند. فرزندان در سن مدرسه از آموزگاران و در دوره دبیرستان از دوستان خود الگوسازی می کنند. بنابراین، چنانچه والدین در خانواده و معلمان در دبستان و گروه دوستان در دبیرستان، از ویژگی های شخصیتی لازم برخوردار باشند، می توانند زمینه ساخت شخصیت مطلوب در فرزندان ما، یعنی کودکان پیش دبستانی و دبستانی و نوجوانان دبیرستانی را فراهم کنند.

صله رحم، به معنای وصل شدن از طریق صلب و پیوند زناشویی و خاص اقوام نَسبی است و در معنای متعارف آن رفت و آمد با نزدیکان و فامیل تلقی می شود. صله رحم در اسلام و در احادیث بزرگان دینی مورد تأکید فراوان می باشد؛ تا جایی که آثار روانی- اجتماعی ناشی از صله رحم، به عنوان امری معنوی مورد توجه قرار گرفته است و نشاط، روزی فراوان، طول عمر زیاد و خیلی مواهب دیگر از جمله آثار و نتایج این توصیه و سنت اسلامی به شمار می آید.

روان شناسان نیازهای روانی انسان ها را نیاز به محبت، نیاز به تعلق به گروه، نیاز به ابراز وجود و نیاز به هدف، امنیت و نظم دانسته اند. این نیازها عمدتا در سایه صله رحم به شکلی مطلوب قابل تحقق می باشد. عنصر اولیه صله رحم یا رفت و آمد و سرکشی به اقوام، ابراز محبت به آنان است. ما وقتی به دیدار پدر ومادر، خواهر و برادر، عمو و دایی و خاله ها و … میرویم، در حقیقت در اولین گام به آنها ابراز محبت می کنیم و متقابلا مورد محبت آنان قرار می گیریم.

در گام دوم وقتی ما به دیدار نزدیکان (نسبی و سببی) خود می رویم، به لحاظ روانی گروه فامیلی خود را بزرگتر دانسته، قلمرو برخورداری از تعلق گروهی خویش را قوی تر می بینیم و از این طریق احساس اعتماد به نفس و خویشاوندی، بهتر به ما دست می دهد. همچنان که این احساس متقابل برای فامیلی که به دیدارش رفته ایم و حال و احوال و مشکلات احتمالی اش را پرسیده ایم، در وسعت بیشتر قلمرو روانی اش اتفاق می افتد و چه بسا در سایه تعامل و دیدار، برای مشکلات راه حل هایی پیدا می شود و از فرصت دیدارها، برای رفع مشکلات چاره جویی می گردد که این امر خود انبساط خاطر و شادمانی و نشاط فراهم می آورد.

گام سوم در صله رحم، ابراز وجود است. انسان ها علاقه مندند علائق و توانایی ها، اندیشه ها و نقدهای خود را ابراز کنند. نداشتن فرصت و ایجاد نشدن بستر برای ابراز وجود، نه تنها از بروز خلاقیت و آفرینش توانایی ها و مهارت های انسان ها جلوگیری می کند، بلکه باعث عقده های روانی و غم و غصه انسان ها می گردد؛ به طوری که به زبان عامیانه گفته می شود: فلانی چون مطالبش را بیرون نمی ریزد، توی دل می کشد. در صله رحم و در دید و بازدید فامیلی و خانوادگی و حتی برای ابراز وجود، بستری فراهم می شود تا مهارت ها و خلاقیت ها یا حتی نقدها و نگرش های افراد، امکان بروز یابد و در سایه بروز این اندیشه ها و مهارت ها هم فرد بتواند خلاقیت های خود را بروز دهد و توانایی های خدادادی خویش را به جامعه ابراز نماید و هم پاداش روانی خویش را از این کار، که روحیه اعتماد به نفس است، کسب نماید. شاید با اخراج ادیسون از مدرسه و آموزشگاهش، که به او فرصت ابراز وجود نمی داد، او را فردی تنبل می انگاشت و در درس هایی که معلمانش ملاک موفقیت می شناختند، او نمره قبولی نمی گرفت؛ محیط بیرونی، که در سایه کمک و حمایت والدینش برایش فراهم شد، به او فرصت ابراز وجود داد، به طوری که حداقل ۱۲۰ اختراع و اکتشاف مهم را به نام خود ثبت کرد.

و بالاخره هدف گرایی و غایت نگری از نیازهای انسان هاست. هر کودک یا هر بزرگسال دوست دارد کارهای نیمه تمام را به اتمام برساند و قصه ها و امور به فرجام نرسیده را فرجام خواهی نماید. بعضی از روان شناسان از همین خصیصه انسانی، تمایل و آرمان های آتی افراد را از نحوه به پایان رساندن کارها و امور به پایان نرسیده آنها کشف و پیش بینی می نمایند.

در صله رحم، این نیاز انسان با دیدار اقوام و فامیل که دارای کرانه تعلق به گروه است، به غایت و نهایت می رسد. میل به دیدار خویشاوندان در فطرت و ذات عاطفی آنها نهفته است و با مراوده با کل اقوام، نهایت طلبی، این نیاز عاطفی، تأمین می گردد و کار نیمه تمام بعضی از اقوام به غایت می رسد. دیدار با اقوام نیاز است؛ اما دیدار همه اقوام و خویشاوندان غایت این نیاز است. بنابراین هم تأمین نیاز دیدار و هم غایت گرایی که خود نیازی دیگر است، در صله رحم با اقوام تأمین می شود.

اکنون که به عید نوروز نزدیک می شویم، صله رحم به عنوان نوعی گذران اوقات فراغت هم محسوب می شود، می توان از این موهبت برای احیای این ویژگی روانشناختی اسلامی یعنی صله رحم و دیدار با اقوام و فامیل به نحوی بارز استفاده کرد و آثار آن را بر سلامت روانی و اجتماعی و شادابی و نشاط اعضا و افراد خانواده مورد ارزیابی قرارداد.

بی شک این ارزیابی و نتایج حاصل از آن، به احیا و رونق این سنت ارزشمند اسلامی در زمانهایی که روز به روز خانه های سالمندان شلوغ تر می شود و اقوام وفامیل روز به روز از هم فاصله بیشتر می گیرند؛ می تواند آثار با برکت و اثربخش در احساس امنیت روانی کل جامعه و بخصوص اقشار آسیب پذیر یعنی سالمندان و کودکان باقی گذارد.

منابع

– بیلر، رابرت (۱۳۸۵). کاربرد روان شناسی در تدریس ترجمه دکتر پروین کدیور، جلد اول تهران: نشر دانشگاهی

– شریعتمداری، علی (۱۳۸۶). اصول و فلسفه تعلیم و تربیت تهران: انتشارات امیر کبیر.