هنر انقلاب اسلامی و تأثیر آن بر هنرهای نمایشی
تقویم را که ورق بزنیم و برسیم به روز هفتم فروردین، میبینیم که این روز را به عنوان روز جهانی هنرهای نمایشی ثبت کرده اند. روزها را که بیشتر ورق بزنیم میرسیم به بیستم همین ماه؛ یعنی ماه فروردین که روز هنر انقلاب اسلامی نامیده شده است. این دو عنوان در یک ماه شمسی، موضوعی است که در این یادداشت به آن پرداخته میشود.
قدمت واژه «هنر» میرسد به پارسی میانه؛ صورت تغییریافته واژه ای در فارسی باستان که به معنای «خوب توانی» یا همان قابلیت و توانایی است. قرن ها پیش فیلسوفی به نام ارسطو این ظرفیت هنر را شناخت؛ و آن را وسیله ای برای رفع نواقص دنیای واقعی دانست. به گفته ارسطو، هنر تقلیدی از طبیعت است. او تمامی آثار هنری را دارای وجوه مشترکی با یکدیگر می دانست، که زمینه ساز شکل گیری هنرهای هفت گانه شده اند. در هنرهای هفت گانه یا همان هفت هنر ارسطو، هنر نمایش و تئاتر و هنر موسیقی، پدر و مادر همه هنرها هستند؛ چرا که انسان های جهان فارغ از زبان، جنسیت، سواد و دانش، سن و سال، فرهنگ و ملیت میتوانند با این دو هنر ارتباط برقرار کنند؛ و این همان معنای وحدت در کثرت است که دانشمندان علوم الهی به آن اعتقاد دارند. ارسطو همچنین معتقد است که در این دو هنر به خصوص در نمایش و تئاتر، میتوان از هستی شناسی، معرفت شناسی، اخلاق، جامعه شناسی، روانشناسی و سیاست گفت.
هنرهای نمایشی، شکلی از هنر هستند که برخلاف هنرهای دیگر، هنرمند در آن، با بدن خود و دیگر امکانات روی صحنه نمایش، برشی از یک زندگی را خلق میکند. این هنرمند که به اصطلاح بازیگر خوانده میشود، با نشان‌دادن مضمونی تحت عنوان قسمتی از زندگی، به صورت غیرمستقیم احساسات و عواطف مخاطب را به کنترل خود درآورده و سبکی از زندگی را به مخاطب آموزش میدهد. هنر نمایش این ظرفیت را دارد که حواس بینایی و شنوایی مخاطب را درگیر کند؛ زیرا مخاطب با دیدن و شنیدن آن چه که روی صحنه میگذرد، آن را در ذهن تصویرسازی میکند و آن را همان‌جا نگه میدارد؛ سپس در جهان واقع شروع به معادل سازی کرده و به عبارتی نوعی الگو برداری و تقلید صورت میگیرد.
کشور عزیز ما ایران، در برهه ای پس از انقلاب سال 1357، با درک این موضوع و شناخت ظرفیت عظیم هنر نمایش، ابزار و وسایل آن را به نوعی در خدمت گرفت. کنشگران این عرصه، با ترسیم خط تعهد در هنر نمایش، راهی نو را برای علاقه مندان باز کردند؛ راهی که در آن از این هنر برای پایداری و پاسداری آرمان های انقلاب اسلامی بهره برده میشود. به عبارتی، هنر انقلاب اسلامی با مفهوم هنر متعهد عجین شد و این سخن بنیانگذار انقلاب اسلامی ایران، حضرت امام خمینی (ره) که «هنر، دمیدن روح تعهد در کالبد انسان هاست.» مصداق پیدا کرد.
در واقع، هنر انقلاب زاییده اندیشه ای شد که انقلاب اسلامی بر مبنای آن شکل گرفت و رشد کرد؛ و سردمدار این جریان، شهید سید مرتضی آوینی شد که تمام لحظه های عمر خود پس از انقلاب را، در مسیر به فعلیت رساندن ارزش ها و احکام اسلامی در قالب هنر صرف کرد. ایشان در جایی مینویسد: «هنر، یاد بهشت است و نوحه انسان در فراق. هنر زبان غربت بنی آدم است در فرقت دار القرار؛ و از همین روی، همه با آن انس دارند؛ چه در کلام جلوه کند، چه در لحن، چه در نقش. هنر، زبان بی زبانی است و زبان هم زبانی.»
رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله خامنه ای نیز در بیاناتی درباره هنر چنین میفرمایند:
«هنر یک شیوه بیان است؛ یک شیوه ادا کردن است؛ منتها این شیوه بیان از هر تبیین دیگر رساتر، دقیقتر، نافذتر و ماندگارتر است… بارها گفتهام که هر پیامی، هر دعوتی، هر انقلابی، هر تمدنی و هر فرهنگی تا در قالب هنر ریخته نشود، شانس نفوذ و گسترش ندارد و ماندگار نخواهد بود.»
هنر انقلاب اسلامی بر صحنه نمایش، در سالهای پس از انقلاب، در اغلب موارد خوش درخشید؛ و مدافع ارزشهای والایی نظیر ایثار و شهادت شد. البته در این زمینه کاستی هایی هم وجود داشته و دارد؛ اما متولیان این امر، از جوهره هنر استفاده بهینه کردند و پیام و مضمون خود را که بر پایه تعهد به آرمان های اسلام و انقلاب بود، در آن ریختند. به عبارتی بدنه عظیمی از تئاتر در ایران پس از انقلاب، اختصاص یافت به ارزشهای والای برآمده از فرهنگ انقلاب اسلامی و دفاع مقدس؛ تجربه ای بی نظیر که به نوعی الگوی کشورهای منطقه شد و هنرمندان آن‌ها را بر آن داشت تا با برگزاری سمینارها و جشنواره ها، از این تجربه جدید در کشورمان کمال بهره و استفاده را ببرند.
نمونه ای از این جریان، در فروردین سال 1401 انجام شد؛ که اداره کل هنرهای نمایشی، با همکاری دانشکده هنر دانشگاه سوره، که زیر نظر سازمان تبلیغات اسلامی است، وبیناری بین المللی با موضوع «تأثیرات انقلاب اسلامی ایران بر هنرهای نمایشی منطقه» برگزار کرد. در این وبینار بین المللی، تعدادی از هنرمندان عرصه نمایش کشورهای منطقه از قبیل سوریه، عراق و لبنان، با همراهی تعدادی از کارشناسان و هنرمندان تئاتر کشورمان، به بحث و تبادل نظر در این زمینه پرداختند؛ و هنرمندان کشورهای منطقه، از تجربیات هنرمندان متعهد کشورمان در این زمینه بهره مند شدند. از این دست همایش ها چه در عرصه داخلی و چه در عرصه بین المللی، سابقه هر ساله در عمر چهل و چهار ساله انقلاب ما دارد.
به امید آنکه هنر نمایش با الگو قراردادن دین و جای دادن ارزش های اسلام و انقلاب در بطن خود، سهمی داشته باشد از راهنمایی بشریت به سوی حقیقت مطلق؛ حقیقتی که رهبری معظم انقلاب حضرت آیت الله خامنه ای در گام دوم انقلاب آن را امید بخش و زیبایی آفرین دانسته اند.
