روزی حلال

کسب حلال

یکی از موضوعاتی که در جای جای منابع اسلامی و برخی علوم اسلامی مانند فقه، حقوق و اخلاق، وارد شده، ضرورت کسب حلال و ممنوعیت کسب حرام است. روشن است که کسب حرام، مشکلات و پیامدهایی برای فرد و جامعه ایجاد می کند و به همین دلیل، دین، نسبت به آن بی تفاوت نیست. گفتنی است، حتى فارغ از دین و اعتقاد افراد نیز، در همه کیشها و فرهنگ ها محدودیت هایی برای کسب و کار وجود دارد.

تعریف و گستره کسب حلال

کسب حلال، کسبی است که از نظر شرع و عقل مجاز باشد. افزون بر این، هر کسبی که در اصل، مجاز و مشروع است، ولی از نگاه شرع یا عقل، شرایط لازم در آن رعایت نشود نیز غير مشروع است؛ مثلا خرید و فروش مجاز است؛ ولی خرید و فروش مشروب، مشروع نیست. در دید فقهی، هر کسب غير حرامی، مجاز است؛ یعنی چه واجب یا مستحب باشد و چه مباح و حتى مكروه، همه در شمار کسب حلال است. البته بدیهی است که از نگاه اخلاقی، چه بسا کسب مکروه نیز، زیبنده یک فرد مؤمن نباشد؛ چه این که هر اندازه درجه ایمان شخص بالاتر رود، توقع رعایت توصیه های دینی از فرد بیشتر است. اسلام، در موضوع طلب کسب و یا به دنبال کار و روزی بودن، مانند بسیاری از موضوعات دیگر، میانه روی را قبول کرده و افراط و تفریط را نمی پذیرد. افراط در کسب، به معنای حرص بیش از حد برای کار و تلاش است؛ به گونه ای که امورِ دیگرِ انسان، مانند ارتباط با خدا، خانواده، خویشان و دیگران را تحت تأثیر قرار دهد. تفریط نیز به معنای بیکاری، کم کاری و گذران عمر با اعمال بیهوده و بی نتیجه است. از دید اسلام، هر دو مذموم است.

پرهیز از تفریط در طلب کسب

تفریط، به معنای کوتاهی در طلب روزی و از پی آن نرفتن است. در این جا به نکاتی چند اشاره می کنیم:

– لزوم داشتن کسب و کار

قبل از هر چیز، گفتنی است که اسلام بر این موضوع، بسیار پافشاری و اصرار دارد که افراد به دنبال کسب و کاری باشند و حتی المقدور بی کار نباشند. پیامبران الهی، هر کدام کاری برای خویش داشتند و دیگران را نیز به کار تشویق می کردند. از امیر مؤمنان علیه السلام روایت شده است که خدا به داود خطاب کرد: تو بنده خوبی هستی؛ به جز این که از بیت المال می خوری و با دستت کاری نمی کنی. داود چهل شبانه روز گریه و تضرع داشت تا آن که خدا آهن را بر دستانش نرم کرد و روزی یک زره می بافت و از بیت المال بی نیاز شد.۱ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «إنّ الله يُبغضُ العبد النوّام الفارغ؛ خداوند به بنده بی کارِ پُر خواب، با نگاه غضب آلود نگاه می کند.»2

– تشویق به کار

خداوند در جای جای قرآن مجید، مؤمنان را به دنبال کسب و روزی رفتن تشویق می فرماید؛ چنان که عباراتی مانند «أن تبتغوا فضلا من ربكم»، گویای این نکته است.3

افزون بر این، رهبران دینی مسلمانان با بی کاری مبارزه می کردند و افرادی را که به کار مشغول بودند و با دست رنج خود معیشت خانواده خویش را به دست می آوردند، تشویق می کردند؛ چنان که در روایت است: «الشاخص في طلب الرزق الحلال كالمجاهد في سبيل الله 4.کسی که در جست و جوی روزی حلال باشد، چونان مجاهد در راه خدا است.» در تاریخ وارد شده که پیامبر صلی الله علیه و آله از جنگ تبوک بر می گشتند. سعد انصاری به استقبال ایشان آمده بود. حضرت دیدند دست های او پینه بسته است. وقتی علت را جویا شدند، گفت: در اثر کار برای نفقه عیالم چنین شده است. پیامبر خدا دست او را بوسید و فرمود: این دستی است که هرگز آتش با آن تماس نمی گیرد.5

اگر آحاد مسلمانان در جامعه اسلامی با این فرهنگ متعالی آشنا شوند، یعنی بیکاری را ننگ دانسته و فضیلت را در کار و امرار معاش با دست رنج خویش بدانند و هیچ کاری را عار و ننگ ندانند، هیچ کس بی کار نمی ماند. امام صادق علیه السلام در جمله ای حیا نداشتن از به دنبال کار رفتن را فضیلت دانسته، آثاری را برای آن ذکر میفرماید: «من لم يستحی في طلب المعاش خفت معونته و رخی باله و نعم عياله 6؛؛ هر کس از به دنبال معاش رفتن حیا نداشته باشد، هزینه زندگی اش سبک شده، آسوده خاطر گشته و عیالش از نعمت بهره مند می گردند.» پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز در این باره فرموده است: «إن النفس إذا أحرزت قوتها إستقرت 7؛ نفس انسانی، زمانی که قوت و نیاز خود را به دست آورد، آرامش پیدا می کند.» در ادبیات فارسی نیز آمده است: «هر که نان از عمل خویش خورد، منت حاتم طائی نبرد.»

نکته دیگر این که زیر بار منت دیگران رفتن که معمولا با خواری همراه است، آزادی و آسایش را نیز از انسان می گیرد. ناگفته پیدا است، امروزه وظیفه حکومت ها، اتخاذ سیاست هایی است که در سایه آن، همه افراد بتوانند به شغلی آبرومند و متناسب با خود دست یابند؛ البته این موضوع باعث نمی شود که شخص، عدم سیاست گذاری حکومت را بهانه بی کاری خود قرار دهد. به همین دلیل، چنان که از روایات استفاده می شود، آنچه مهم است، داشتن کسب و روزی حلال است و نه صرفا توجه به این مطلب که آیا این کسب با شأن خانوادگی فرد سازش دارد یا خیر؟ چه این که اصل کسب درآمد حلال و پرهیز از تکدی گری و اظهار کوچکی در برابر دیگران، از شأنیت و نوع کار مهم تر است؛ چنان که منظور از حیا نکردن در طلب معاش که در روایات آمده، همین است.

پرهیز از افراط در طلب کسب

گفتیم که افراط در کسب، به معنای حرص بیش از حد برای کار و داشتن شغل های متعدد است؛ به گونه ای که همه وقت فرد را به خود مشغول کند و او را از ارتباطش با خلق و خالق جدا سازد. این روش زندگی، در اسلام مذموم است. اسلام، ترک آخرت برای دنیا، و ترک دنیا برای آخرت را نادرست دانسته است. امام صادق علیه السلام فرموده: «ليس منا من ترك دنياه لآخرته ولا آخرته لدنياه 8؛ از ما نیست کسی که دنیای خود را برای آخرت ترک کند و یا آخرت خویش را برای دنیایش رها سازد.»

از امیر مؤمنان علیه السلام نیز روایت است که: «أجملوا في الطلب، فكم من حريص خائب و مجمل لم يخب 9؛ بیش از حد به دنبال کسب روزی نباشید؛ چه بسا حریص دنیا که ضرر می کند و چه بسا کسی که کم به دنبال آن است، ضرر نمی کند.» از دیدگاه دین، اولا باید برای امور دین و دنیا برنامه ریخت تا هیچ کدام فدای دیگری نگردد. ثانیا، بیش از حد به دنبال کار و روزی رفتن، مذموم است؛ چه این که صفت حرص را در انسان رشد داده، از قناعت انسان و ایمان او به رزاقیت خدا می کاهد. روایات و آیات نیز بر این مهم تأکید دارند که نباید غم روزی را خورد. خداوند با تأكيد فرموده است: «إن الله هو الرزاق ذُوالقوََة المتين. 10؛؛ همانا خداوند، خود، روزی بخشِ قدرتمندِ استوار است.»

عوامل گشایش روزی

۱. ازدواج

انتخاب همسر و پذیرش مسئولیت خانواده، روزی انسان را افزایش می دهد. اما متأسفانه امروزه باورها تا اندازه ای ضعیف شده است که بسیاری از جوان ها از ترس تھی دستی، ازدواج را به تأخیر می اندازند و تن به زندگی مشترک نمیدهند؛ زیرا مسائل را از نگاه مادی می بینند. این در حالی است که قرآن کریم می فرماید: «و انکحوا الأيامی منکم والصالحين من عبادکم وإمائكم إن يكونوا فقراء يغنهم الله من فضله والله واسع عليم» ۱” بی همسرانِ خود و غلامان و کنیزان درستکارتان را همسر دهید، اگر تنگدست اند خداوند آنان را از فضل خویش بی نیاز خواهد کرد و خدا گشایشگر داناست.

۲. استغفار

آیات الهی و سخنان پیشوایان دین، پیوندی روشن میان مسائل معنوی و مادی برقرار می سازد و استغفار از گناه و بازگشت به سوی خدا را مایه آبادانی، طراوت و سرسبزی و وسعت روزی بر می شمارد. رسول خدا صلی الله عليه و آله و سلم در حدیثی می فرماید: «من اكثر الاستغفار جعل الله له من كل همّ وغمّ فرجا و من كل ضيق مخرجا و من كل خوف آمنا و يرزقه من حيث لا يحتسب» ۲ هر کس زیاد استغفار کند، خدا برای او از هر غمی فرجی قرار دهد و از هر سختی بیرون آمدنی و روزی دهد او را از آنجا که گمان ندارد.

۳. نیت قلبی و اخلاص

در فرهنگ اسلام، نیت کار باید فقط رضایت الهی باشد. در حقیقت، این نیت است که تعیین کننده قبولی یا عدم قبولی کار و فعالیت در پیشگاه الهی است. مولای متقیان، رابطه تنگاتنگی را بین نیت و عطایا و بخشش های الهی می داند و معتقد است هر اندازه نیت، رضای الهی باشد، به همان میزان لطف و عنایت الهی شامل حال انسان می شود.

امام على عليه السلام می فرمایند: «على قدرالنيه، تكون من الله العطيه»۳. عطیه (بخشایش) الهی به اندازه نیت هر فرد است.

۴. قرائت قرآن

قرآن کریم شفای همه دردها و مرض ها است، کلامی است روح بخش ودارای آثاری پنهان و آشکار. یکی از آثار قرائت قرآن، زیاد شدن برکت روزی است که در روایات به خصوص به بعضی از سوره ها و آیات از جمله قرائت سوره واقعه در شب جمعه، قرائت سوره های محمد، قلم، ق، ممتحنه، قارعه، قدر، ليل، شمس، و آیه ما شاء الله لا قوه الا بالله (کهف، ۳۹)، تاکید بیشتر شده است.

امام صادق عليه السلام از جدّ خود امیر المومنین علیه السلام روایت می کند که فرمود: «البيت الذي يقرأ فيه القرآن و يذكر الله عز و جل فيه تكثر بركته و تحضره الملائكه و تهجره الشياطين و يضيء لأهل السماء كما تضيء الكواكب لأهل الأرض» 5 خانه ای که در آن قرآن قرائت شود و یاد خدا گردد، برکتش زیاد می شود. فرشتگان در آنجا حاضر می شوند و شیاطین دور می شوند. و همانند ستارگان که برای اهل زمین میدرخشند، برای اهل آسمان می درخشند.

۵. نماز شب

ارتباط با خدا و عبادت، افزون بر اینکه قلب انسان را پالایش می کند، به روزی انسان نیز می افزاید، از جمله نماز نیز از این عبادت هاست. و در روایات متعددی به آثار نماز در گشایش روزی تاکید فراوانی شده است از جمله اینکه: در روایتی از امام صادق عليه السلام آمده است که: «صلوة اللّيل تبيض الوجوه، و صلوة اللّيل تُطَيِّبُ الرِّیحَ و صلوة الليل تجلب الرزقَ» 6 نماز شب انسان را نورانی می کند. بوی انسان را خوش و روزی جذب می نماید. و نمازهای دیگری مثل نماز در شب دوم و دهم ماه مبارک رمضان، نماز روزی و ادای قرض در شب جمعه، دو رکعت نماز روزی بعد از نماز عشاء و نماز گشایش روزی در هنگام ورود به منزل، که به تفصیل در مفاتیح الجنان آمده اند، توصیه شده است.

۶. صله رحم

براساس روایات، زیادی عمر، تاخير اجل ومرگ، فزونی ثروت و دارایی، آسانی حساب در محشر، از جمله آثار ارزنده صله رحم است. رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: « صِلة القرابة مثراة في المال، ومحبة في الأهل، منسأة في الأجل» 7 صله رحم و توجه به حال خویشاوندان، موجب افزایش ثروت و فزونی محبت و علاقه در میان خانواده ها و فامیل می شود و سبب تاخير اجل ومرگ انسان می گردد.

حضرت زهرا سلام الله علیها در بیانی می فرماید: « جعل الله… صلة الأرحام منشأة في العمر و منماة للعدد » 8 خداوند، صله رحم و ایجاد رابطه با خویشاوندان نزدیک را از موجبات فزونی و فراوانی ثروت و دارایی قرار داده است.

گاهی افراد یک فامیل هرچند که فاسد و بد کار باشند اجتماع خود را حفظ می کنند و با هم مهربانند و رفتاری پسندیده دارند، خداوند متعال در عوض، نعمت های خویش را بر سر آنها می ریزد و بر رزق و روزی ایشان می افزاید و گاهی هم افراد یک خانواده هر چند پاک و بی آلایش، اما باهم نامهربانند و ارتباط مودت آمیزندرند و احوال یکدیگر را نمی پرسند، خداوند هم، آنها را محروم تر می کند و نعمتهایش را از آنان می گیرد.

۷. شکر نعمت

یکی از عوامل بسیار مهم در گسترش روزی، تشکر از خداوند و به جای آوردن شکر نعمت های الهی است. خداوند متعال در قرآن کریم، بارها در این زمینه سخن گفته است انجا که می فرماید: « لئن شكرتم لأزيدنکم»9 اگر شکرگذار باشید روزی شما را افزون می کنم.

به فرموده امیر مؤمنان عليه السلام رابطه غیر قابل انکار میان شکر و افزایش روزی است. چنانچه ایشان فرمودند: « ما كان الله ليفتح على عبد باب الشكر و يغلق عنه باب الزيادة » 10 نمی شود خداوند درِ شکر را بر بنده اش باز کند و در افزایش روزی را بر او ببندد.

پس هر بنده ای که توفیق شکر گذاری پیدا کند، بی تردید رزق و روزیش افزایش می یابد و این رابطه در همه زمان ها وجود دارد. اما امروزه به خاطره چشم و هم چشمی و مسابقه در رسیدن به مال و ثروت، شکر گذاری از آنچه داریم فراموش شده است، بلکه هر کس حق خود می داند که به بیشتر از این دست یابد، حال آنکه این حالت، انسان را در پله های سقوط قرار می دهد، بلکه روزی او را کاهش می دهد.

۸. انفاق

یکی از چیزهایی که سبب گسترش روزی می شود، انفاق از مال حلال است، قرآن کریم می فرماید: «وما أنفقتم من شيء فهو يخلفه وهو خير الرازقين» 11 هر چیزی را که در راه خدا انفاق کنید، خداوند جای آن را پر می کند و او بهترین روزی دهندگان است.

انفاق، مایه فزونی نعمت ها است، هر آن چه انسان از سرمایه های مالی و معنوی خویش در راه خدا ببخشد، خداوند به آن رنگ بقاء می دهد و تضمین می کند که جای آن را پر کند، و آن که يقين دارد که خدا جایگزین می کند، هر آن چه را می تواند سخاوتمندانه انفاق می کند. حضرت امیر علیه السلام فرمودند« استنزلوا الرزق بالصدقه» 12. روزی را به صدقه دادن، فرود آرید.

۹. دوری از کسالت و تنبلی

یکی از کلید های اصلی رسیدن به ثروت حلال و خوشبختی، نشاط همراه تلاش است. هیچ کس به لذت و آسایش نمی رسد مگر اینکه پیش از آن کوششی در خور آن انجام داده باشد. از این رو پیشوایان معصوم عليهم السلام پیروان خویش، بلکه همه بشریت را دعوت به جدیت در کارها و دوری از دلتنگی و کسالت می نمایند. امام جعفر صادق عليه السلام فرموده : «لا تکسلوا في طلب معایشکم فإن آباءنا كانوا يركضون فيها و يطلبونها» 13 در طلب روزی و نیازهای زندگی، تنبلی نکنید، چرا که پدران و نیاکان ما به دنبال آن می دویدند و آن را طلب می کردند.

۱۰. امانت داری

همانگونه که خیانت در امانت از اسباب فقر و تنگدستی است. رعایت امانت و بازگرداندن آن، سبب جلب روزی می شود. پیامبر اکرم صلی الله عليه وآله وسلم می فرمایند: « عن أبي عبد الله عليه السلام قال رسول الله صلى الله عليه و آله: ليس منا من أخلف بالأمانة و قال رسول الله صلى الله عليه و آله الأمانة تجلب الرزق و الخيانه تجلب الفقر » 14 امام صادق عليه السلام فرمود: پیامبر خدا صلى الله عليه و اله فرموده : کسی که در امانت داری خلاف قرارداد عمل کند از ما نیست. و پیامبر خدا صلى الله عليه و اله فرمود : امانت داری رزق و روزی می آورد، و خیانت در امانت فقر می آورد. امام باقر عليه السلام می فرمایند: « الأمانة تجلب الغناء و الخيانه تجلب الفقر» 15 امانتداری موجب بی نیازی و خیانت موجب فقر است.16