نقش قرض‌الحسنه در بهبود زندگی ما

خاطرم هست اولین حقوقم را که نتیجه یک ماه زحمت بود، تازه دریافت کرده بودم؛ چیزی حدود یک میلیون 800 هزارتومان. صدای لرزان دوستم صفا حواسم را پرت کرد. او صمیمی ترین دوستم بود. پدرش عمل قلب داشت. وام اداره پدرش برای عمل جورنشده بود؛ ولی باید برای عمل آماده می شد.   پول چندانی در بساط نداشتند. خط تلفن همراه پدر، طلاهای خودش و مادرش را هم فروخته بود؛ اما باز هم چیزی حدود 7 میلیون تومان کم داشتند. بی معطلی به او گفتم که می توانم در حد وسعم کمکش کنم. از پدربزرگ که 40 سال از عمرش را کاسب بود، شنیده بودم که قرض دادن، نزد خداوند 18 برابر بیش از صدقه دادن ثواب دارد. 300 هزار تومان برای خودم نگه داشتم و همه حقوقم را به او دادم و رفت؛ اما دوستم با خودش یک برگه چک تضمینی به مبلغ دو میلیون تومان آورده بود. اصلاً نگران بازگشت پول نبودم؛ چون صفا را خوب می شناختم و یقین داشتم عین پول به من برمی گرداند؛ اما به قول قدیمی ها بازپرداخت آن دیر و زود داشت. وقتی ماجرا را به پدربزرگ گفتم، از کمک کردن بی چشمداشتم خوشحال شد. بعد از آن بارها این پول قرض دادن به دوست و آشنا برایم تکرار شد و هربار طبق اعتبار و حرمت دوستی، طبق قراری نانوشته، فقط همان مقدار پولی را پس می گرفتم که در هنگام قرض دادن به فرد مقابل داده بودم؛ طبق همان نیتی که تمامش به خاطر رضایت خدا بوده و هست.

جایگاه قرض الحسنه در آیات و روایات

«حجت الاسلام عباسی» کارشناس امور دینی، می گوید: «قرض  الحسنه یکی از اصطلاحات فقهی رایج در جامعه امروز است که در قرآن  نیز از آن یاد شده است. یکی از اصل های مهم اسلامی، اصل قرض الحسنه یا وام دادن بدون سود است که در قرآن و زندگی امامان معصوم ما اهمیت بسیاری به آن داده شده است. در قرآن، 13 بار با واژه های گوناگون، سخن از قرض به میان آمده و به آن تأکید شده است. در هر جا که کلمه «قرض» آمده به دنبال آن کلمه «حسنا» نیز آمده است. (مانند بقره:245، مائده:12، حدید:18، تغابن:17 و مزمل:20)  این امر گویای توجه خداوند به زندگی اجتماعی ما انسان ها است که از طریق کمک کردن و رفع نیاز یکدیگر، مسیر رشد و کمال را طی کنیم. پیامبر اکرم (ص) درباره قرض الحسنه فرموده اند: «کسی که به مؤمنی تا مدّتی که او توان ادای آن را داشته باشد، قرض بدهد، مال او به عنوان زکات است (و ثواب زکات را دارد) و قرض دهنده تا هنگام ادای قرض، مورد درود فرشتگان است.» و همچنین امام صادق (ع) فرموده اند: «هر مسلمانی که برای رضای خدا به مسلمانی قرض الحسنه بدهد، حتماً خداوند پاداش آن را مانند پاداش صدقه دادن حساب می کند، تا هنگامی که آن قرض به او بازگردد.»

از دل این آیات و روایات بر می آید که قرض الحسنه چه در بعد معنوی و چه در بعد اجتماعی و دنیوی، نقش زیادی در بهبود شرایط زندگی کسانی که اهل قرض الحسنه هستند، خواهد داشت. در دنیای امروز با گسترش جوامع، شکل سنتی قرض دادن جای خودش را به تسهیلات بانکی داده است. سیستم بانکداری کشور ما به صورت قرض الحسنه است و شکل ربا ندارد. در شرع ما ربا در حکم محاربه و جنگ با خدا است و بسیار تقبیح شده است؛ چون رواج ربا در جامعه، فاصله طبقاتی زیادی بین شهروندان ایجاد می کند.

برای آشنایی بیشتر با ساز و کار بانک های قرض الحسنه، نزد یک کارشناس رفتیم تا سؤالاتی که در خصوص بانک های قرض الحسنه یا همان بانکداری اسلامی، مطرح هست را از وی بپرسیم. «محمدعلی رمضانی» کارشناس بانکداری، ابتدا درباره شکل گیری بانک های قرض الحسنه گفت: «یکی از بانک های نظام بانکداری اسلامی ایران، بانک قرض الحسنه است که بر اساس بخش نامه های صادره از بانک مرکزی فعالیت می کند. از بانک های قرض الحسنه می توان به عنوان یکی از نوآوری های بانکداری اسلامی ایران یاد کرد. با توجه به تأثیر بانک های قرض الحسنه در فرآیند خلق پول، این بانک ها نیز بر اساس قانون عملیاتی بدون ربا اداره می شوند. این بانک ها از یک سو به جذب سپرده های افراد در قالب قرض الحسنه اقدام می کنند و از طرف دیگر به اعطای وام قرض الحسنه می پردازند. به همین علت بانک قرض الحسنه تأسیس شد.»

چگونگی تأمین نظام مالی قرض الحسنه

 وی در پاسخ به اینکه نظام مالی قرض الحسنه در بانکداری اسلامی چگونه شکل گرفت، این گونه توضیح داد: « اگر بخواهیم به صورت دقیق تر به نقطه عطف قرض الحسنه در بانکداری ایران نگاهی داشته باشیم، باید به تصویب قانون بانکداری بدون ربا بازگردیم. یکی از وظایف نظام بانکداری اسلامی در ایران، گسترش قرض الحسنه از طریق سپرده ها، پس اندازها، اندوخته ها و استفاده از آن ها برای تأمین شرایط کار و سرمایه گذاری است. در قانون بانکداری بدون ربای اسلامی، توجه زیادی به قرض الحسنه و تجهیز منابع از این طریق شده است. بر همین اساس، افراد مختلف سپرده های جاری و پس انداز خود را در قالب قرض بدون زیاده، در اختیار بانک ها قرار می دهند. در واقع این طرح بانکداری اسلامی بر اساس قرارداد قرض الحسنه طراحی شده است.»

نقش قرض الحسنه در بانکداری اسلامی

رمضانی نقش قرض الحسنه در بانکداری اسلامی را تشریح کرد و گفت: «دین اسلام توجه ویژه ای را به سنت نیک قرض الحسنه دارد. قرض الحسنه در بانکداری اسلامی یکی از بهترین روش های جایگزینی ربا است. مکتب اقتصادی اسلام، مسلمانان را به قرض الحسنه، به دلیل تأثیر اجتماعی ای که در کاهش فقر و توازن اقتصادی دارد، تشویق می کند. توجه افراد به امر نیک قرض الحسنه سبب شکل گیری مؤسسات، بانک ها و صندوق های قرض الحسنه در بانکداری اسلامی شد.»  

این کارشناس بانکداری در ادامه گفت: «در نظام بانکداری اسلامی، بانک ها انواع مختلفی را برای حساب های قرض الحسنه در نظر گرفته اند. هر یک از این حساب ها دارای تفاوت هایی در شکل دریافت، نگه داری و اعطای وام به متقاضیان است. حساب قرض الحسنه پس انداز، در واقع حسابی است که سپرده گذاران بدون کسب سود، سپرده خود را به بانک می سپارند. در واقع هدف از افتتاح حساب قرض الحسنه پس انداز، کمک به متقاضیان و نیازمندان از محل سپرده های این افراد است. بانک های مختلف از طریق شرکت در قرعه کشی، افراد را به افتتاح این حساب ها تشویق می کنند. امکان استفاده از خدمات بانکداری اینترنتی و تلفنی، از دیگر امکانات حساب قرض الحسنه پس انداز بانکداری اسلامی است.»

 انواع حساب های قرض الحسنه

او افزود: «یکی از انوع حساب ها، قرض الحسنه اختصاصی است. در این نوع قرض الحسنه، بانک مبالغ دریافتی سپرده گذاران را به یک «بانی» برای تحقق امور خیریه واگذار می کند. بانی در حساب های اختصاصی، نهادی غیرانتفاعی و عام النفعه است. بانی موظف است که بر طبق شرایط امیدنامه، این سپرده ها را مصرف کرده و بازپرداخت کند. در حساب های قرض الحسنه اختصاصی وجوه دریافتی سپرده گذاران در محلی جدا از اموال بانک نگه داری می شود. این اموال به جای ارائه تسهیلات مستقیم توسط بانک، صرف اهداف اعلامی خیریه در امیدنامه خواهد شد.»

حساب قرض الحسنه ویژه

  رمضانی در خصوص حساب قرض الحسنه ویژه بیان کرد: «بر اساس مصوبه شورای پول و اعتبار بانک مرکزی، حسابی تحت عنوان حساب قرض الحسنه ویژه، در نظام بانکداری اسلامی تعریف شده است. بر همین اساس، حساب قرض الحسنه ویژه، به حسابی اطلاق می شود که طی آن بانک وجوهی را از اشخاص حقیقی و حقوقی دریافت کرده و به اشخاص حقیقی و مؤسسات خیریه اعطا می کند. اعطای این منابع بر اساس قراردادی است که بین سپرده گذاران و بانک منعقد می شود. ایجاد حساب  قرض الحسنه اختصاصی نیز به راحتی مانند قرض الحسنه ویژه امکان پذیر است. در حقیقت حساب قرض الحسنه ویژه و اختصاصی در مدیریت منابع از سوی بانی به جای بانک تأمین می شوند. در حساب قرض الحسنه ویژه، منابع از سوی بانی تأمین شده و صرف اعطای وام قرض الحسنه می شود. در حساب قرض الحسنه اختصاصی منابع از سمت مردم تأمین شده و بانی آن را صرف امور قرض الحسنه می کند.»

به خوبی پیداست که قرض الحسنه ما به بانک هایی که سودهای کم بهره به مردم می دهند، چه کمک هایی به بهبود زندگی اجتماعی همنوعان مان خواهد کرد؛ تا چه اندازه در نزد خدای بزرگ ارزش دارد و چه برکتی به زندگی سپرده گذاران سرازیر خواهد کرد. به تعبیری قرض الحسنه همان معامله دو سر سود است؛ چون یک سر معامله ما خدای جهان آفرین است که در برابر هرکار نیکی، جزایی نیکو خواهد بخشید.