آثار تربیتی رزق در بُعد اجتماعی

تأثیر مال حرام، منحصر به زندگی فردی نیست، بلکه در زندگی اجتماعی و رفتارهای متقابل افراد نسبت به یکدیگر تأثیر بسزایی دارد. در ادامه به مهم ترین آثار رزق حلال در بُعد زندگی اجتماعی پرداخته می شود که شامل موارد ذیل است: بهره مندی از فرزندان صالح، رعایت حقوق دیگران، ایجاد روحیه مواسات، حفاظت الهی و دوری از رذایل اخلاقی و اجتماعی، دستیابی به آسایش و رفاه عمومی، برتری و فضیلت بر سایر امت ها و امین مردم و مورد اعتماد جامعه.

۱) بهره مندی از فرزندان صالح

فرزندان، امانت و نعمت الهی، و والدین مسئول سلامت، رشد، تعلیم و تربیت آنها هستند. یکی از مهم ترین آدابی که در عرض تمام دستورهای تربیتی در تمام دوره های تربیت فرزند باید رعایت شود، رزق حلال است. آیاتی که دستور به خوردن حلال داده است و آن را زمینه ساز عمل صالح بیان می نماید، فراوانند. از آن جمله می فرماید: يا أيها الرسل كلوا من الطيبات واعملوا صالحا إني بما تعملون عليم: ای پیامبران! از غذاهای پاکیزه بخورید و عمل صالح انجام دهید، که من به آنچه انجام می دهید، آگاهم (المؤمنون /۵۱). از ترتیب دو جلمه «از غذاهای پاکیزه بخورید» و «عمل صالح انجام دهید» چنین برداشت می شود که: غذای حلال، زمینه را برای اعمال صالح مهیا می نماید. به همین علت، پیامبر اکرم (ص) یکی از حقوق فرزندان که بر عهده والدین است را رزق حلال بیان کرده است و می فرماید: «حق الولد على والده … و أن لا يرزقه إلا طيبا.. حق فرزند بر پدرش این است که جز روزی حلال، خوراک او نکند» (کنز العمّال، متقي الهندی، ۱۴۰۹ق، ج ۱۶: ۴۱۷). بنابراین، چنین به دست می آید که یکی از وظایف پدر، تأمین رزق حلال است که ثمره چنین رزقی بر تربیت فرزندان پاک و نسل مؤمن، مؤثر می باشد و در مکتب اسلام، هیچ خدمتی درباره فرزندان، شریف تر از تربیت صحیح نیست. به همین سبب، در تعالیم دینی بر رزق حلال تأکید شده ومقدمه عمل صالح شمرده شده است.

۲) رعایت حقوق دیگران

افراد نسبت به یکدیگر حقوق متقابل دارند که باید رعایت کنند. افراد جامعه ای که به نحوه کسب رزق حلال بپردازند، به مال و سرمایه افراد طمع نمی ورزند، چون هر کاری که باعث ضرر به دیگران شود و امنیت مردم، از جمله امنیت اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی آنها را به خطر اندازد و باعث فساد در جامعه شود، حرام است و جرم محسوب می شود.

استفاده از رزق، اگر همراه با اعتقاد به رزاقیّت خداوند و راضی بودن به مقدر بودن رزق، همراه باشد، می تواند عامل بازدارنده فرد از جرم و جنایت باشد و در نتیجه، منجر به تعالی فکری و روحی در تربیت شود. خداوند در آیاتی از قرآن می فرماید: «… کلوا واشربوا من رزق الله ولا تعثوا في الأرض مفسدین: … از روزی های الهی بخورید و بیاشامید و در زمین فساد نکنید» (البقره /۶۰). در این آیه، گرچه رزق الهی حلال است، اما بیانگر این نکته است که قوم بنی اسرائیل نسبت به رزق خود حریص شدند و راضی نبودند و در واقع، خداوند به انسان هشدار می دهد که رزق حلال همراه با راضی بودن به آن، طغیان در پی ندارد و آثار تربیتی آن، دوری از ناهنجاری ها و تجاوز به حقوق دیگری و آشوب است.

۳) حفاظت الهی و دوری از رذایل اخلاقی و اجتماعی

یکی دیگر از آثار رزق حلال، واقع شدن در حمایت و پناه الهی است. خداوند سبحان ضمن حدیث قدسی می فرماید: «یا أحمد إن العبادة عشرة أجزاء، تسعة منها طلب الحلال فإذا طيبّتَ مَطعَمک و مشربك فأنت في حفظی و کنفی؛ ای احمد! همانا عبادت دارای ده جزء است که نُه جزء آن، طلب رزق حلال است. پس اگر خوردنی و آشامیدنی پاک و حلال باشد، در پناه و مورد حمایت من خواهی بود…» (بحار الانوار، مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج ۷۴: ۲۷). این خطاب به پیامبر است، اما معنای وسیع تر از خطاب به یک شخص دارد. پس رزق حلال، حمایت الهی را در پی دارد که این حمایت می تواند حمایت درونی شخص در برابر نَفس امّاره و شیطان باشد و از آثار تربیتی رزق در بُعد فردی به شمار می آید. همچنین، می تواند حمایت بیرونی در برابر دشمن خارجی باشد که در این صورت، اثر تربیتی رزق در بُعد اجتماعی به شمار می رود.

۴) دستیابی به آسایش و رفاه

رفاه بر اساس آسایش در عوامل مادی و جسمی حاصل می شود که یکی از اهداف تربیت، رهنمون ساختن بشر برای رسیدن به آسایش جسمی و روحی است و از مطالعه آیات و روایات مربوط به بحث «رزق» روشن می شود که نظام اقتصادی اسلام، تنها درصدد رفع نیازهای ضروری بشر نیست و با تأمین آنها کار خود را تمام شده نمی داند، بلکه در صدد تأمین رفاه بشر از طریق رزق حلال می باشد (ر.ک؛ مبانی اقتصاد اسلامی، ۱۳۷۱: ۲۰۸). چنانچه در تعالیم اسلام نسبت به این مسئله بسیار تأكيد شده است، به گونه ای که امام صادق (ع) می فرماید: «من لَم يستحي من طلب المعاش خفت مئونته و رخی باله و نعم عياله… کسی که از طلب حلال شرم نکند، بارش سبک، سختی هایش آسان و خانواده اش در رفاه قرار می گیرند…» (بحار الانوارمجلسی، ۱۴۰۳ق، ج ۶۷: ۳۱۳). از اثرات رزق حلال، ایجاد رفاه و آرامش می باشد که با توجه به مطالعات انجام شده، آن را به دو دسته شادی و محبت بین اعضای خانواده و پرهیز از اسراف تقسیم شده است.

شادی و نشاط در زندگی خانوادگی

شادی و نشاطی که حاصل از رزق حلال است، تنها در بُعد فردی محدود نمی شود و از آنجا که رزق حلال حاصل شده، نتیجه ای برای تمام اعضای خانواده می تواند داشته باشد. با توجه به آیه «قل بفضل الله و برحمته فبذلك فليفرحوا هو خير مما يجمعون؛ بگو: به فضل و رحمت خداست که مؤمنان باید شاد شوند و این از هر چه گرد می آورند، بهتر است) (یونس/۵۸)، چنین برداشت می شود که رزق، موجب پرورش حالت و ویژگی های نیکو در افراد می گردد و در مرحله بعد، این شادی و محبت بین اعضای خانواده می انجامد. با توجه به آیات و روایات مذکور، چنین حاصل می شود که رزق حلال یکی از عوامل سازنده برای شاد زیستن است که در پرورش روحیه بالا و استحکام بنیان خانواده مؤثر است.

پرهیز از اسراف

یکی از مهم ترین عوامل هدایت و رستگاری جامعه، اعتدال و رعایت حدود الهی است و اسراف و خروج از اعتدال و تجاوز از حدود الهی، مانع پیشرفت و اصلاح امت و سبب نابودی سرمایه ها و ثروتهای مادی و معنوی می شود. چنان که برخی دیگر، ترک اسراف و تبذیر را یکی از آثار حلال خوری در بعد اجتماعی یاد نموده اند (ر.ک؛حکیمی، ۱۳۷۱، ج ۳: ۱۷۵). خداوند نعمت های بی شماری را در اختیار انسان قرار داده است تا از آن بهره بگیرند: «قل من حرم زينة الله التي أخرج لعباده والطيبات من الرزق… [ای پیامبر!] بگو: زیورهایی را که خدا برای بندگانش پدید آورده است و [نیز] روزی های پاکیزه را چه کسی حرام گردانیده؟… »(الأعراف/ ۳۲). در استفاده از نعمتها، حدی که معین گردیده، رعایت اسراف نکردن است: «یا بنی آدم خذوا زينتكم عند كل مسجد وكلوا واشربوا ولا تسرفوا إنه لا يحب المسرفين: ای فرزندان آدم! زینت خود را به هنگام رفتن به مسجد با خود بردارید و (از نعمت های الهی) بخورید و بیاشامید، ولی اسراف نکنید که خداوند مسرفان را دوست نمیدارد! »(الأعراف/۳۱). بنابراین، یکی از مهم ترین گزینه های مؤثر در اقتصاد مقتدر و مقاوم از نگاه اسلام این است که مردم و متولیان امور، همگی بر کسب رزق حلال و تأمین در آمد حلال برای رفاه خود و جامعه پایبند باشند و لازمه این کار، دوری از اسراف است.

حاصل اینکه افراد جامعه ای که مقید به کسب حلال باشند، آن را در راه های بیهوده اسراف نمی کنند؛ زیرا کسانی که برای رضای خداوند دنبال حلال می روند، همین روحیه تلاش برای رضای خداوند، سبب دوری از اسراف می شود که نارضایتی خداوند را در پی دارد و در نتیجه، تحصیل رزق حلال، سبب رفاه عمومی می شود.

۵) برتری و فضیلت داشتن نسبت به سایر امتها

آموزه های تربیتی قرآن، یکی از عوامل برتری جامعه را بر خوردار شدن از رزق حلال می داند: «ولقد آتينا بني إسرائيل الکتاب والحكم والنبوة ورزقناهم من الطيبات وفضلناهم على العالمین؛ و به یقین فرزندان اسرائیل را کتاب (تورات) و حُکم و پیامبری دادیم و از چیزهای پاکیزه روزی ایشان کردیم و آنان را بر مردم روزگار برتری دادیم »(الجاثيه /۱۶). چون رزق حلال و اعتقاد به مقدّر بودن و راضی بودن به رزق، سبب رعایت حقوق بین فرد، خانواده و جامعه می شود که در کنار هم قرار گرفتن این عوامل، منجر به تعالی تربیت، شکوفایی و برتری نسبت به سایر امت ها از نظر فرهنگ شایسته و اقتصاد مقتدر و پیوند روابط اجتماعی و … می شود.

۶) امین مردم و مورد اعتماد جامعه

یکی دیگر از آثار تربیتی رزق حلال، امین و مورد اعتماد بودن جامعه است. چنان چه پیامبر اکرم (ص) به عنوان انسان مورد اعتماد و امین مردم، خواستار تحصیل رزق حلال و چشم پوشی از اموال دیگران شد و مردم به ایشان اعتماد نمودند و کسانی چون حضرت خدیجه (س) اموال خویش را به وی سپردند. هر چند در روایات ذکر شده است که امانت داری سبب رزق می شود؛ مثلا امام علی (ع) فرمودند: «الأمانة تجر الرزق والخيانة تجر الفقر: امانتداری روزی می آورد و خیانت در امانت فقر می آورد» (بحار الانوار، مجلسی، ۱۴۰۳ق.، ج ۷۵: ۶۰ و کنز العمال، متقی الهندی، ۱۴۰۹ق، ج ۳: ۶۱)

 این امر منافاتی با اثر رزق بر امانتداری ندارد، چون امانتداری و رزق رابطه ای دوسویه دارند. امانتداری در صورتی حاصل می شود که نشانه های آن برای برخی افراد جامعه آشکار شده باشد. یکی از این نشانه ها، مقید بودن افراد برای به دست آوردن رزق از راه حلال و تجاوز نکردن به حقوق و سرمایه دیگران است که سبب اعتماد مردم به وی می شود. نتایج این عملکرد، دوباره به خود شخص بازمی گردد و سبب تقویت رزق وی می شود. همچنین، در روایاتی دیگر ذکر شده که شرط برای شراکت با افرادی بهتر است که روزی حلال به سمت آنها روی آورده است. حضرت علی (ع) توصیه می فرماید: «شارکوا الذي قد أقبل عليه الرزق فإنه أخلق للغنى و أجدر بإقبال الحظ؛ با کسی شریک شوید که رزق به او روی آورده است؛ زیرا او به توانگری سزاوارتر و روی آوردن بهره به او شایسته تر است» (بحار الانوار، مجلسی، ۱۴۰۳ق.، ج ۱۰۰: ۸۶). شخصی که طالب حلال است، حرص و چشم به اموال دیگران ندارد، بدین دلیل مردم به وی اعتماد نموده، سبب شراکت مالی با وی می شود.

نتیجه گیری

 ۱- زندگی سالم که از مسیر رزق حلال فراهم آید، انسان را در مسیر رشد و تعالی روحی قرار می دهد و فارغ از برنامه کلی اقتصادی حاکم بر یک جامعه، حتی جزئی ترین مسائل در جامعه می تواند نقش مهمی داشته باشد. آثار تربیتی رزق در بعد فردی، شامل پیروی نکردن از وسوسه های شیطانی، ایجاد روحیه سپاسگزاری و شکر، ایجاد و تقویت عمل صالح، ایجاد آرامش و رفاه، تقویت و تثبیت دینداری و جلاء دادن روح است.

۲- کسی که به رزّاقّیت خداوند و مقدر بودن رزق اعتقاد داشته باشد و به کسب حاصل شده از حلال راضی باشد، علاوه بر تعالی روح و تربیت افراد، اعضای خانواده را به سلامت و پویایی رهنمون می نماید و سبب استواری بنیان خانواده است و در نهایت بر شکوفایی بنیان جامعه مؤثر است؛ زیرا ساختار اجتماعی الگویی از بافت ذهنی افراد جامعه است که به شکل عملی در جوامع بشری خود را نشان می دهد. از جمله آثار تربیتی رزق حلال در بُعد اجتماعی، توفیق داشتن فرزند صالح، رعایت حقوق دیگران، حفاظت الهی و دوری از رذایل اخلاقی و اجتماعی، دستیابی به آسایش و رفاه، برتری و فضیلت برسایر امت ها و امین مردم و مورد اعتماد جامعه بودن است.

منابع و مآخذ :

قرآن کریم. (۱۴۱۵ق.). ترجمه محمدمهدی فولادوند. تهران: دار القرآن الكريم.

ابن فارس، احمد. (۱۴۰۴ق.). معجم مقاییس اللغة. قم: مكتب الأعلام الإسلامی.

ابن منظور، محمدبن مكرم. (۱۴۰۴ق.). لسان العرب. بیروت: دار صادر.

بارو، رابین و رونالد وودز. (۱۳۹۰). درآمدی بر فلسفه آموزش و پرورش. ترجمة فاطمه زیباکلام. تهران: انتشارات دانشگاه تهران. باقری، خسرو. (۱۳۸۹). درآمدی بر فلسفه تعلیم و تربیت جمهوری اسلامی ایران. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

بیات، غلامرضا. (۱۳۸۵). اسلام در مبارزه بنیادین با فقر. تهران: انتشارات بدر.

تهانوی، محمدعلی. (۱۴۰۴ق.). کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم. استانبول: دار قهرمان.

دهقانی، نشریه پژوهشنامه معارف قرآنی، بهار 1395، شماره 24.

جرجانی، علی بن محمد. (۱۴۰۸ق.). التعريفات. بيروت – لبنان: دار الكتب العلمية.

جوهری، اسماعیل بن حماد. (۱۳۷۶). الصحاح. بیروت: دار العلم للملايين.