هنرهای دستی زنان ترکمن (2)

ترکمن‌ ها از زمانه ‌ای باستانی تاکنون در انواع پیشه‌ های صنایع‌ دستی تبحر کامل دارند و این رشته ‌های پر درآمد به ‌صورت میراث‌ فرهنگی ماندگاری از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته است. از زمانه ‌ای قدیم، فلزکاری، آهنگری و زرگری، از پراکنده ‌ترین پیشه‌ ها به شمار می‌رفته و اکنون نیز ترکمن ‌ها به آن اشتغال دارند. ماهران و استادان هر رشته را که در ساختن وسایل و لوازم پیشرفته ‌تر و ماهر از دیگران ‌اند، «اوستا» می‌نامند. در نزد زنان ترکمن نیز انواع مختلف صنایع ‌دستی از قدیم رواج داشته است؛ مثل پارچه ‌بافی، نمد مالی، گلیم ‌بافی، زردوزی و گلدوزی که اکثراً به دست زن‌ ها انجام می‌شود. بیشتر زنان ترکمن با به‌کارگیری توانمندی و خلاقیت خود، آثاری می‎آفرینند که از ارزش معنوی و مادی والایی برخوردار است. اگر چه هرگز اثر این زنان به‌عنوان اثر هنری ارزیابی نشده است، آن‎ ها با عرضه و فروش آثارشان برای حل مشکلات مادی خانواده و جامعه خود تمامی تلاش ‌شان را می‌کنند. با نظری اجمالی به انواع هنر های محلی زنان ترکمن، این هنر ها بیشتر دیده و درک خواهند شد.

گلیم

زنان ترکمن، نه تنها فرش بافان باذوق و هنرمندان ماهري بودند، بلکه گليم نيز مي بافتند. گليم در نزد ترکمن‌ ها براي برپا داشتن يورت ( چادر )، براي شتر و زين و برگ اسب نقش بزرگي است. ( یوسفی، 1391)

«نوعی فرش بدون پرز است که اندازه ‎های مختلف دارد و برای پوشش اسب، زین اسب، کف اتاق یا درست کردن خورجین به کار می‏رود. با نخ پشمی یا پنبه ‎ای یا کنفی و با درگیری تار و پود می ‏بافند. گلیم ‎بافی رایج ‏ترین صنعت در بین قالی ‏باف ‌هاست و بافت آن، سابقه ‎ای طولانی دارد. نقش گلیم در سراسر جهان، از جمله در بین ترکمن ‎ها، بیشتر با طرح ‎های هندسی و خطوط مستقیم و شکسته، شکل می‌گیرد و بر سنت‌ های اقوام، نزدیک ‎تر است. گلیم انواع مختلفی دارد که از آن می‌توان به گلیم‌ چه، انسی (قاپی کلیم)، مپرش، عثمان ‎لیق، آرتماق، دوزی اشاره نمود که هر کدام در مکان خاصی استفاده می‌شود. مثلاً انسی یا قاپی کلیم بر در ورودی اُی یا آلاچیق نصب می‎کنند تا از ورود گردوخاک، سرما، حیوانات و… جلوگیری شود. یا دوزی، نواری پهن است در حدود 10 تا 12 متر طول که در قسمت درونی «اُی» مانند کمربندی دور تا دور کشیده می‌شود.» (اعظمی راد، 1382: 160)

نمازلیق (سجاده)

سجاده یا جانماز را ترکمن ‌ها «نماز لیق» تلفظ می‌کنند و آن قالیچه ‌های کوچکی است که برای به‌ جای آوردن نمازهای پنج‌گانه در روز، به کار می‏رود. ابعاد آن، بیشتر 80 در 120 یا 90 در 130 سانتی‎متر است. سجاده با نقشه‌ای انتزاعی مثل درخت توت، جای پای شتر (ماری گل) و کعبة مسلمین بافته می‎شود.

ترکمن‏دوزی (دوخت‎های ترکمنی)

«ترکمن‏دوزی» یکی دیگر از هنر های دستی این زنان است که مورد توجه بسیاری از مجامع جهانی نیز قرار گرفته است. زنان ترکمن سرآستین ‌ها، مچ شلوار، دور یقه و جلو سینة لباس ‌های ‌شان را گلدوزی می‎کنند و نقش‌ هایی بر روی لباس‎ های ‌شان می‏دوزند. از زمان‎های کهن، گلدوزی نقوش ترکمن رایج بوده است. دوره اوج هنر ترکمن ‎دوزی را در دوران افشار و زندیه و به ‏ویژه قاجار باید دانست. در زمانه‌ ای قدیم، دوخت ترکمن روی ابریشم سیاه انجام می‏شد و نقش و نگار همه زمینه‎ را فرا می‎گرفت. امروزه نیز پارچه ‎هایی که در ترکمن‎ دوزی مورد استفاده قرار می‌گیرند، بیشتر پارچه‌ های ابریشمی، نخی، پنبه ‎ای و پشمی به رنگ‌ های مشکی، نیلی، زرد و قرمز است. آن‌ قدر رنگ و نقش و طرح این دوخت‎ ها متنوع و زیباست که به ‏سختی می‎توان برای آن ‌ها طبقه ‏بندی مشخصی ارائه کرد.

گلدوزی در بین ترکمن ‌ها سنتی کهن بوده است. «این دوخت که با نخ رنگی انجام می‌شود، برای رو دوزی قاب بالشت، دیوارکوب ‎های تزئینی و روی جالباسی و غیره استفاده می‌شود و به ظرافت دوخت ‌های قبلی نیست، اما تراکم نخ ‌ها و ردیف بودن آن ‌ها به همان صورت است و امروزه بیشتر از نخ ‌های رنگی کاموا استفاده می‏کنند. برای ایجاد تراکم و از بین رفتن فاصله بین دو کوک، از یک کوک رفت و کوک‌ های ریز برگشت، به‌صورت عمود و اریب بر آن استفاده می‌کنند. طرح‌ های گل‌ و بوته و گلدان بیشتر رواج دارد و نقوش انسانی نیز پس از حضور معلمان سپاه دانش در منطقه رواج یافت.» (یعقوبی، 1393: 182-181)

کشته (سوزن‎دوزی)

شامل سوزن ‌دوزی دهانه شلوار های زنانه، یقه و سر آستین پیراهن ‎های زنانه، کلاه مخصوص دختران به نام «بوروک»، بازوبند، کیسه دعا و کیسه پول.

ایشمه

گروه «ایشمه» یا «اورما»، بافتنی‌ هایی را شامل می‎شود که در پوشاک ترکمن استفاده شده و به‌ کاربرده می‌شود. بافتنی‌ هایی که توسط زنان ترکمن با دست ‌بافته می‌شود. از آن جمله می‌توان چند مورد را نام برد: «بالاق یوپ»؛ نواری که در دهانه ‏ی شلوار زنانه، مماس با قوزک پا دوخته می‌شود.

«اوچقورباق»؛ نواری بافتنی به عرض یک سانتی ‌متر که از درون لیفه شلوار عبور می‌دهند تا شلوار مردانه یا زنانه در کمر محکم شود.

«بقچه باق»؛ بندی بافتنی که به دور بقچه لباس می‎پیچند.

«یقه یوپ»؛ بندی ابریشمین که دو قسمت یقه پیراهن و گل یقه، به آن وصل می‌شود.

«چاروق باق»؛ بند های چاروق که «دولاق» را در دور پا محکم نگه می‎دارد.

چرشو (چادرشب)

پوشاک ترکمنان از لحاظ برش ساده ولی چشمگیر و تزئینات لباس بانوان شگفت‎ آور است. زنان ترکمن به‌جای روسری، چادرشب‌ هایی بر سر می ‏نهند که دارای نقوش شطرنجی در رنگ‌ های آبی، سرخ، سبز و زرد است. بیشتر بافت این چادر شب‌ ها نیز به ‏دست خود این زنان هنرمند انجام می‌شود. در بعضی طایفه ‎های ترکمن در کارگاه ‎های کوچک بافندگی، از نخ‎ های ابریشم چادرشب می ‌بافند. علاوه بر بافت این چادرشب‌ ها، پرورش کرم ابریشم و عمل ‌آوری ابریشم نیز از کارهای اصلی این زنان است.

کلام آخر

چرم ‌سازی و نجاری نیز از قدیم ‌الایام از پیشه ‌های رایج در بین اقوام ترکمن بوده است. اکنون ترکمن ‌ها در مناطق مختلف کشور به کارهای گوناگون اشتغال دارند. گل‌دوزی ترکمن ‌ها هنوز جهت زینت دادن پیراهن‌ های زنانه، کیف‌ های زنانه و… مورد استفاده قرار می‌گیرد. زیبایی صنعت‌ های کهن ترکمن‎ ‌ها مثلاً در قالی‌ بافی و گل‌ دوزی‌، در رنگ‌ آمیزی و ترکیب رنگ‌ های تیره و روشن، به نحوی است که گویا از درون آسمان سبز و روشن، ستاره ‌های رنگارنگ می‌درخشد. در مجموع، استان گلستان، دارای قومیت ‏های مختلف اعم از فارس، ترک، کرد، ترکمن، بلوچ، قزاق، سیستانی و … است. افزون بر بیست قوم در این استان زندگی می‎کنند که با وجود تنوع قومیتی، زبانی و مذهبی در این استان، مردم این خطه با وحدت و صلح و صفا به زندگی خود ادامه می‌دهند. نقطه اشتراک آن‌ها دین اسلام و فرهنگ ایرانی بوده و حلقه اتصال بین آن‌ها زبان فارسی و منافع جمعی و مشترک‎ در بهره‏ وری این سرزمین حاصل‌خیز است.