هنر های دستی مردم همدان (2)

صنايع دستی چوبی

توليد انواع صنایع دستی با به کارگیری چوب از دیرباز در استان همدان به ویژه مناطق شهری از جمله همدان، ملاير، تويسرکان، سرکان رواج داشته است. صنایع دستی چوبی شامل خراطی، نازک کاری، منبت کاری و معرق کاری است که در اين استان خراطی و به ویژه منبت کاری بيشتر رواج دارد. گفتنی است که طی سال های اخير منبت کاری در تويسرکان و جوکار ملاير رونق بسيار چشم گيری يافته است. به عنوان مثال، معرق چوب، یکی از مهم ترین صنایع دستی چوبی همدان هست. توليدات اين هنر از كنار هم قرار دادن برش های بسيار ظريف و نازك از انواع چوب های تزئينی، صدف، عاج و… در قالب طرح ها و تابلوهای نقاشی است و در اغلب نقاط استان به خصوص ملاير، تويسركان ، نهاوند و همدان رواج دارد.

صنایع دستی تلفيقی

اين نوع صنایع دستی انواع گوناگون دارد كه عبارت اند از: تلفيق چرم و سفال، چرم و چوب، سفال و مروار، شيشه و طلاكوبی و نقره كوبی، سفال و گل، سفال و سوزن دوزی روی چرم، گليم و چرم، جاجيم و چرم، و… كه در اكثر نقاط استان به اشكال مختلف توليد می شود.

سوزن دوزی سنتی

دوخت انواع طرح ها و نقوش سنتی بر روی پارچه های ساده، ترمه و مخمل و… با نخ های ابریشمی رنگی و اجرای دوخت های ساقه دوزی، پته دوزی، برداری دوزی، پيله دوزی، آينه دوزی، سرمه دوزی، سكه دوزی، چشمه دوزی در اكثر نقاط استان رواج دارد؛ به خصوص در شهرستان های همدان و ملایر چند شركت تعاونی، كه اعضاء آن را اکثراً بانوان تشكيل می دهند، به توليد رودوزی های سنتی مبادرت می ورزند.

مرواربافی

مرواربافی یکی دیگر از رشته های صنایع دستی است که طی چند سال اخير در استان همدان بیش از گذشته رواج يافته است. مروار، يک نوع چوب ترکه ای اسـت که از اطراف منطقۀ «بهارِ» همدان و ملاير تهيـه می شود. امروزه نیز مرواربافی یا همان سبدبافی در شهرستان ملایر بیش از سایر نقاط همدان رواج داشته و علاقه مندان به هنر دستی مرواربافی برای تماشای این هنر و تهیه سوغاتی، می‏توانند به این شهرها سفر کنند.

مرواربافی ملایر پس از سفال لالجین رتبۀ دوم صادرات صنایع دستی استان همدان را به خارج از کشور به خود اختصاص داده است. مروار دارای ويژگی های خاص خود است. رنگ آن زرد است و وقتی روغن جلا می خورد، به رنگ طلایی درمی آید؛ اما نوع نامرغوب آن بيشتر به رنگ سياه و سبز است. این بافته های زیبا را می توان در شکل انواع سبدها، مبلمان، میز، صندلی و… دید. شیوۀ بافت مروار به این صورت است که ترکه هایی که قابلیت تقسیم شدن به سه یا چهار قسمت دارند را جدا کرده و می خیسانند تا منعطف شود؛ پس  از آن به شیوۀ مخصوص خود شروع به بافت می کنند. پس از بافتن مروار، آن را نزديک به 48 ساعت در معرض آفتاب می گذارند. اين کار به این  جهت انجام می گيرد که بر اثر تابش نور آفتاب به ترکه های مروار، رنگ آن ها روشن تر شده و به رنگ طلایی درمی آید.

مروار نوعی ترکه از خانواده درخت بید است که طبق تحقیقات به  عمل  آمده، مروار کشت  شده در شهرستان ملایر از مرغوبیت خاصی برخوردار است که در سایر نقاط کشور همتای آن یافت نمی شود. این صنعت هم اکنون سهم کمی در مشاغل خانگی و خوداشتغالی در ملایر دارد؛ که توجه و بهای بیشتر مسئولان به این هنر ارزشمند، می تواند در افزایش سهم مرواربافی در اشتغال زایی تأثیر قابل  توجهی داشته باشد.

چرم دوزی

صنعت چرم در استان همدان از قدمت دیرینه ای برخوردار بوده؛ به طوری که وجود محله ای به نام «چرم سازی»، بازاری به نام «دباغ خانه»، «کفش دوزخانه بزرگ و کوچک» و سایر راسته ها و بازارها، همه و همه مؤید این موضوع مهم است. استان همدان به دلیل آب وهوای مناسب، در زمینۀ دام پروری نیز قدمت طولانی دارد و سابقۀ تولید چرم در این منطقه به بیش از 3000 سال می رسد. در زمان های گذشته، همدان به «دباغ خانه» معروف و در زمینۀ تولید چرم و چرم‎دوزی پیشتاز بوده است. در این شهر کارگاه هایی مختص دباغی پوست حیوانات وجود داشت که امروزه خیلی از آن ها تعطیل شده اند. اولین کارخانۀ چرم سازی ایران نیز در شهر همدان تأسیس شد. پس یکی از بهترین سوغات و صنایع دستی همدان، صنایع چرم این شهر است. درگذشته ای نه چندان دور، چرم تولیدی در همدان به علت کیفیت و کمیت خاص آن، مشهورترین و مرغوب ترین چرم در سراسر کشور شمرده می شد و آوازۀ کیفیت آن به کشورهای دیگر نیز رسیده بود.

پوستين دوزی

در گذشته، پوستين دوزی از مهم ترین مشاغلی بوده که در شهر و روستاهای همدان وجود داشته است. پوستين دوزان، پوست گوسفند و بره را پس از پاکيزه ساختن آن و بدون تراشيدن پشم آن، با به کارگیری مواد اوليه ساده اي همانند آرد جو، زاج و مازوج به  صورت پوستين و يا زيرانداز درمی آورده اند. هم اکنون هم در بعضی از روستاهای استان، عدۀ معدودی از روستایيان به اين امر مبادرت می ورزند؛ اما به علت گرانی بیش  از حد پوست، هر روز از تعداد اين افراد کاسته می شود.

گيوه‎بافی و گیوه دوزی

بافت پاپوش های سنتی از نخ پنبه ای و ابريشم به شكل كفش و صندل های زيبا با اجرای طرح ها و نقوش جذاب، از دیگر صنایعی است که توسط هنرمندان باحوصله در اكثر روستاها و شهرستان های همدان انجام می گيرد. در حدود 80 سال قبل، گيوه بافی جهت استفادۀ شخصی در بیشتر قريب به اتفاق روستاهای استان به صورت ابتدایی وجود داشته است که متأسفانه در حال حاضر، اين پای پوش قديمی که روزگاری به خصوص در فصل تابستان مورد استفاده قرار می گرفت، به سبب رواج کفش های ماشينی و جايگزين شدن آن در بیشتر مناطق استان، رونق و اعتبار ديرين خود را از دست  داده است. صنعت گران شاغل نيز به علت کمی درآمد و کاهش تقاضا در اين رشته، به مشاغل ديگری روی آورده اند. در واقع، گيوه، نوعی کفش است که رويۀ آن را بیشتر از نخ پنبه ای تابيده و زيرۀ آن را از چرم يا آجيده انتخاب می کنند. تمام محاسن گيوه در زيره و رويۀ خنک آن خلاصه می شود؛ بنابراين اگر چنان چه گيوه ای با رويه يا زيرۀ پلاستيک تهيه شود، اصالتش را از دست  داده و همانند کفش های معمولی، فاقد ارزش کيفی و بهداشتی است.

کلام آخر

در سطح استان همدان، هم اکنون در روستاهای دهفول، کفراش، فهرومند و آرتيمان عدۀ کمی از زنان روستایی توليد رويۀ گيوه را به عنوان يکی از مشاغل موجود در روستا بر عهده دارند. ولی مهم ترین مرکز تولیدکنندۀ گيوه در استان همدان، روستای دهفول نهاوند است. پس از کشاورزی و دامداری که از رونق خوبی برخوردار است، گيوه بافی سومين منبع درآمد مردم این منطقه است؛ و تقريباً تمام زنان و دختران در اين روستا با گيوه بافی آشنایی دارند. درگذشته، گیوه طرفداران بسیاری داشت. بزرگ ترین مزیت آن این بود که در فصل گرم سال خنک بود و پا در آن عرق نمی‎کرد. نوع معيشت مبتنی بر دامداری و کشاورزی، و ضرورت تحرک فراوان در فصول سه گانه بهار، تابستان و پاييز، کفشی را طلب می کرد که سبک، راحت، مقاوم، خنک و درعین حال ارزان باشد. با این خصوصيت، تنها پای پوشی که می تواند جواب گوی خواسته های روستائيان باشد، گيوه است.