هنرهای دستی مردم همدان
صنایع دستی همدان، میراث معنوی این استان محسوب می شود و قدمتی به اندازۀ تاریخ کهن آن دارد. هم چنین این صنایع، علاوه بر شهرت داخلی، در سطح بین الملل و صادراتی نیز زبانزد است. همان طور که میدانیم کشورهای مهد صنایع دستی میکوشند تا با اتخاذ تدابیر حمایتی و سیاستهای تشویقی، موجبات رشد و توسعۀ صادرات صنایع دستی، که یکی از اقلام مهم صادراتی آن ها به حساب میآید، را فراهم کنند. کشور ایران نیز در این زمینه فعالیت بسیار ارزندهای داشته و گام های ارزشمندی را برداشته است. به عنوان مثال، صنایع دستی استان همدان دارای 36 نشان ملی بوده و 10 اثر نیز مهر اصالت دارند. علاوه بر جنبۀ مصرفی، این صنایع از ویژگی های هنری برخوردارند که به صورت طرح ها، نقوش و رنگ های گوناگون متجلی می شوند. به طوری که استان همدان، به لحاظ تنوع تولیدات صنایع دستی رتبۀ دوم تنوع تولیدات صنایع دستی کشور را به خود اختصاص داده است. صنایع دستی همدان شامل قالی بافی، چرم دوزی، گلیم، مرواربافی، گیوه بافی و… است. از همه مهم تر می توان به سفال و سرامیک «لالجین» اشاره کرد.
قالی بافی
هنرمندان، فرزندان دُردانۀ طبیعتاند. آن ها چهرۀ طبیعت را بر دار خیال میبافند؛ با عشق به تصویر میکشند و نقش خاطره می زنند. قالی بافی در سطح کشور به واسطۀ دوام و استحکام آن مشهور است. شهر همدان به دلیل رونق کشاورزی و دامداری و تولید پشم و نخ های مرغوب، یکی از پیشگامان در زمینۀ قالی بافی است. همچنین تولید قاليچه های ارزان و متوسط آن، بيشتر از ساير نواحی قالی بافی است. نقشه های قالی که در همدان جهت بافت استفاده می شود، به غیر از چندتایی که نقشه کش های همدانی طراحی می کنند، اغلب متعلق به شهرهای ديگر هست و خود شهر همدان نقشۀ به خصوص ندارد. نقشه هایی که قالی بافان همدان از آن استفاده می کنند، عبارت هستند از: خاتم شيرازی، اصفهان، جوزان، اژدر، دست دلبر، شکاری، ماهی و… که نقشۀ ماهی با طراحی های گوناگون، بيشتر از همه بافته می شود.
به هرحال يکی از صنایع دستی پررونق و مشهور همدان از قديم تاکنون قالی بافی بوده است. قالی همدان از جهت نوع جنس، مقاومت و رتبه در ايران جايگاه سوم را دارد. هنرمندان همدانی در دست بافتههای شان، گاهی طبیعت را آن گونه که دوست دارند و میخواهند، ترسیم میکنند؛ و نه به آن شیوه و شکلی که وجود دارد. اصولاً هنرمندان بومی، تنها مقلد طبیعت نیستند. اینان دستان شان را محبوس نمیکنند؛ انگشتان شان به راه زیبای طبیعت میرود و نه تنها نقش گل و گیاه و سبزهزار را به تاروپود مینشانند، بلکه عملاً بر نقش ونگارهای طبیعت میافزایند؛ جوهر خیال را به کار میگیرند و خاطره میآفرینند. درواقع، «قالی ایرانی همواره تجلی گاه نقوش متعددی است. هر یک از این نقوش، به گونه ای از احساسات هنرمند طراح و یا بافنده بهره جسته و از زندگی اجتماعی، اعمال آیینی و تمایلات فرهنگی آنان تأثیر گرفته و از این رو، حامل مفاهیم کثیری همانند بهشت عدن، جاودانگی و خیر و شر است. لازم به ذکر است در میان نقوش متنوع، نگارۀ خورشید خانم که قدمتی دیرینه دارد، از نگارههای رایج در قالی است که در فرمهای شکسته، گردان و در نقاط گوناگون جلوهگری میکند و توسط بسیاری از بافندگان روستایی، عشایری و یا شهری مورد استفاده قرار میگیرد.» (شاه پروری، میرزا امینی، 1395: 55)
هنرمندان قالی باف همدان مانند سایر شهرها، سبک و سیاق خاص خود را در بافت فرش دارند. ویژگی هایی که می توان به آن ها اشاره کرد، به کارگیری پشم های دست ریس شده، رنگرزی طبیعی و همچنین طرح های شکسته و هندسی هست. «ماهی و ترنج» هم طرح هایی هستند که بیشتر به چشم می خورند. همچنین برای رنگ آن از شیرۀ گیاهان استفاده می کنند که به اصطلاح قالی هایی با رنگ های ثابت گفته می شوند؛ و هرچه کهنه تر شوند زیبایی آن ها بیشتر خواهد شد. قالی های همدان اسم های گوناگونی دارند که «پنج چارک» و «دو زرعی» طرفداران بسیاری داشته و بیش از دیگر قالی های همدان، گردشگران را به خود جذب میکند. فرش های خرکی، کناره، پشتی و رو کرسی مشتری کمتری دارد. در این بین می توان تابلو فرش های زیبا و نفیسی هم یافت که در نوع خود کمنظیرند.
گليم بافی
گليم بافی در گذشته در بیشتر روستاهای همدان از رونق خاصی برخوردار بوده که هم اکنون نيز برخی از نمونه های آن در منازل شهری و روستایی در حال استفاده است. گلیم، فرش بافته شدۀ صاف و یا قالی بدون گره و پرز است. همدان هم در زمینۀ بافت گلیم در ایران جایگاه بالایی دارد. نقش و طرح گلیم در هر منطقه، مختص خودش است و می توان از روی طرح هر گلیم گفت متعلق به کدام شهر است. نقش گلیم همدان گل لاله، خرچنگی، زنگوله، گل سبدی، گل قندی، ضربدری، دست دلبر، جناقی و اسلیمی است. شهر نهاوند در این صنعت پیشروتر است و گلیم های این منطقه جزو کالاهای صادراتی هست. در حال حاضر، از رشتههای فوق الذکر، آموزش و تولید فرش و گلیم (در دو نوع ساده و گل برجسته)، نقرهکوبی و چرم در نهاوند تحت نظر سازمان صنایع دستی استان انجام میپذیرد و به این هنر دستی به طور جدی پرداخته شده است.
جاجیم بافی
پیشینۀ نساجی در ایران، به استناد آثار مکشوفه در غاری نزدیک دریای خزر، به حدود 6500 سال پیش از میلاد مسیح بازمی گردد. با توجه به کاربرد و رواج جاجیم بافی بر اساس نوع کاربرد آن در بین مردم استان و همچنین روایات نقل شده، سابقۀ این هنر به طور دقیق مشخص نیست.
جاجیم، پارچه ای ضخیم و کم عرض است که با به کارگیری پودهای کلفت بافته می شود. رنگ های به کار رفته در جاجیم از 6 تا 8 رنگ و بیشتر از رنگ های سنتی و گیاهی، و طرح های ساده و هندسی، و اغلب به دو شکل راه راه و ستاره ای است. طول جاجیم ها معمولأ30 الی 40 و حتی به 60 متر هم می رسد و پهنای آن از 20 سانتی متر تا 35 سانتی متر متغیر است. با توجه به کاربرد مختلف، جاجیم ها را بریده واز پهنا به هم می دوزند. برای به کارگیری جاجیم، چند نوار کنار همدیگر دوخته می شوند تا پارچه های بزرگ تهیه شود. جاجیم بافی در بیشتر شهرستانهای همدان وجود دارد؛ اما شهرستان کبودرآهنگ در این هنر دستی از سایر نقاط پیشی گرفته است.
نقاشی روی سفال و سراميك
سفال گری، قدیمی ترین صنعتی است که به دست بشر به وجود آمده و زادگاه آن ایران است. اولین نمونههای سفال متعلق به ده هزار سال قبل است و به دست مردمان ساکن در کوهستان های بختیاری ساخته شده است. در واقع تقلیدی است از سبدهایی که با ترکههای درختان میبافتند. در بسیاری موارد سبد به صورت قالبی برای ساختن ظروف سفالین به کار رفته است.
اکنون پس از سپری شدن چند هزار سال، هنوز هم نگارگران سفالینه ساز، برای بيان انگيزه ها و آرزوهای زندگی خویش، به نقش و نگار کاسه کوزه ها می پردازند. هم اکنون مهم ترین مراکز سفال گری و سرامیک سازی ایران با پیشینۀ نزدیک به 700 سال، در «لالجين» و «فَرِسفَج» استان همدان واقع است. لالجین، در حدود 25 کيلومتری همدان و فَرِسفَج در مرکز بخش قلقل رود شهرستان تویسرکان، در جنوب باختری استان همدان قرار دارد. سفالينه های لالجين، از شهرتی بسزا در سطح کشور برخوردار بوده و علاوه بر جنبۀ مصرفی، از ویژگی های هنری برخوردار است؛ که به صورت طرح ها، نقوش و رنگ های گوناگون متجلی می شوند. به عنوان مثال، طراحی نقوش سنتی و مدرن بر روی بدنۀ سفال و سراميك که به روش نقاشی روی بدنۀ لعابی، نقاشی زير لعابی، نقاشی های رنگ و روغن، نقاشی آب طلا صورت می پذيرد؛ همه و همه از جذابیتهای نقاشی روی سفال و سراميك در منطقۀ لالجین است که در نوع خود کمنظیر است.
