هنرهای دستی زنان ترکمن (1)

مقدمه

ترکمن‌ ها از زمانه‌ ای باستانی تاکنون در انواع پیشه‌ های صنایع‌ دستی تبحر کامل دارند و این رشته‌ های پر در آمد به‌ صورت میراث‌ فرهنگی ماندگاری از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته است. از زمانه‌ ای قدیم، فلز کاری، آهنگری و زرگری، از پراکنده‌ ترین پیشه‌ ها به شمار می‌رفته و اکنون نیز ترکمن‌ ها به آن اشتغال دارند. ماهران و استادان هر رشته را که در ساختن وسایل و لوازم پیشرفته‌ تر و ماهر از دیگران‌ اند، «اوستا» می‌نامند. در نزد زنان ترکمن نیز انواع مختلف صنایع‌ دستی از قدیم رواج داشته است؛ مثل پارچه‌ بافی، نمد مالی، گلیم‌ بافی، زر دوزی و گلدوزی که اکثراً به دست زن‌ ها انجام می‌شود. بیشتر زنان ترکمن با به‌کارگیری توانمندی و خلاقیت خود، آثاری می‎ آفرینند که از ارزش معنوی و مادی والایی برخوردار است. اگر چه هرگز اثر این زنان به‌عنوان اثر هنری ارزیابی نشده است، آن‎ها با عرضه و فروش آثارشان برای حل مشکلات مادی خانواده و جامعه خود تمامی تلاش‌ شان را می‌کنند. با نظری اجمالی به انواع هنر های محلی زنان ترکمن، این هنر ها بیشتر دیده و درک خواهند شد.

قالی‌ بافی و قار چین‎ های ترکمن

ترکمن‌ ها به‎ علت مجاورت با فرهنگ ‎های غنی همسایگان متمدن خویش، بسیاری از نمادها را از ایشان به عاریت گرفته‏ اند. این اقوام نماد ها و نقش‌ های بسیاری را روی بافته ‎ها و فرش‌ های خود به نمایش می‏ گذارند؛ چرا که آن‌ ها به دلیل زندگی کوچ‏‎ نشینی، هیچ‌ گاه نمی‎توانستند دست به خلق هنر های ماندگاری چون معماری و مجسمه ‎سازی بزنند. از این‌ رو، مردم جهان ترکمن ‎ها را با تار و پود و خامه می‏شناسند. خامه‌ ای که تماماً از پشم گوسفند تهیه ‌شده و بسیار قیمتی است. قالی ترکمن، دست‎ بافتی است پرزدار که از طریق درگیری پرز و گره زدن بر تار، و پود گذاری تهیه می‌شود. قالیچه‌ های ترکمن بیشتر شکسته و هندسی است که روی دستگاه‌ های افقی بافته می‌شود. بیش از ۹۸ درصد از خانواده ‎های شهری و روستایی ترکمن حداقل هرکدام یک دار قالی دارند. بیش از ۶۰ درصد درآمد یک خانواده روستایی ترکمن، از بافت قالی و قالیچه و قارچین (نوعی پشتی) تأمین می‌شود. از این رو به‎جرأت می‌توان گفت که شاخص‎ ترین هنر و مهم‌ ترین محصول دستی و صنعتی در بین ترکمن‎ ها، فرشینه‎ های دست‌ بافت، به‌خصوص قالی و قالیچه است.

این شاخص‎ ترین هنر را باید در همکاری صمیمانه و هوشیارانه دختران و زنان ترکمن جست‏وجو کرد. دقت و ظرافت این دختران و زنان گاه موجب خلق شاهکار هایی بی‌نظیر در این هنر می‏گردد. آن ‎ها با هر ریشه ‏ای که به دار قالی می ‏بافند، ترانه خاصی را زمزمه می‎‌کنند که بسیار دل‌ نشین و در نوع خود زیباست. بیشتر بافندگان قالی، از نقشه استفاده نمی‏ کنند. چرا که تمامی نقوش و طرح بافت، آرمان ‎‌ها و اندیشه ‎های‌ شان را با رنگ‌ های دلخواه بر روی تار قالی گره می‏زنند تا تابلویی زیبا و مانا پیش روی تماشاگر ترسیم کنند. «شاخ قوچ»، «نقش عقرب»، «ماری گول»، «درناق گول»، «قافسه گول» و «تکه گول» از جمله نقوش زیبایی است که زنان با کمک ذهن و خلاقیت‌ شان، آن‎ها را به تصویر می‎کشند.

از دیگر صنایع‌دستی ترکمن که از جنس فرش است، می‌توان این موارد را نام برد:

قارچین (پشتی)

ترکمن ‎ها پشتی را «قارچین» می‏گویند. «قارچین» فرشینه‌ ای است که به‌ صورت کیسه می‎دوزند و داخل آن را با مواد نیمه نرم مثل «مقوا» یا نرم مثل «کاه» پر می‎ کنند و به‌عنوان تکیه ‎گاه در هنگام نشستن مورد استفاده قرار می‌دهند. پشتی بیشتر با نقش ‎هایی مثل «گلین بارماق»، «آق‌‎سو» و «قولپاقی» بافته می‌شود؛ اما پشت آن را که به سمت دیوار است، از جنس گلیم پا پلاس می‏بافند و ابعاد آن به‌ دلخواه انتخاب می‌شود. پشتی را به‌صورت قالیچه‌ های پر نشده نیز عرضه می‎کنند.

خورجین (توبره) و قالیچه‌ های کوچک

خورجین و قالیچه‌های کوچک، اغلب برای تزئین مدخل چادر ها استفاده می‌شود. خورجین یا توبره، را به این نحو می‌بافند که جدار بیرونی آن به گونه فرش بافته‌ شده؛ نوع بزرگ آن را جوال و نوع کوچکش را توبره می‌خوانند. «هنر قالی‏بافی در بین ترکمن، چکیده‌ ای است از ذوق، صنعت، سلیقه، حوصله و بردباری این مردم، که با خون آن‌ ها عجین شده و از نسل‌ های گذشته به نسل امروزی رسیده است. ترکمن‌ ها با به کارگیری این ذوق و سلیقه، و حوصله و بردباری خدادادی، فرشینه ‎ای خلق می‌کنند که در بسیاری از شئون زندگی انسان ‎ها کاربرد دارد. اهم این فرشینه ‎ها عبارت‌اند از: قالی، قالیچه، سجاده، گلیم، پلاس، زیلو، جاجیم، منگوله، جل، جوال، خورجین، توبره، قاب دعا، روگیوه‎ ای، همیان، نمکدان و …» (اعظمی‌ راد، ۱۳۸۲: ۱۵۸)

کوشمه

از دیگر هنر های دستی زنان ترکمن، تولید فرش‌ های نمدی موسوم به «کوشمه» است. کوشمه در لفظ ترکمنی به معنای «وسیله‎ای برای کوچ و نقل مکان» است. این وسیله که از اسباب کوچ به ‎شمار می‏رود، از لوازم ضروری زندگی کوچ‌‌ کنندگان ترکمن است. در بسیاری از نقاط استان‎ های ایران، کار نمد مالی را مردان انجام می‌دهند؛ اما زنان ترکمن، این مهم را نیز به دوش می ‎کشند. روش ساخت آن نیز بسیار ساده است؛ به‌ این ‌ترتیب که پشم را روی فرشی پهن می ‎کنند؛ به‌ گونه‌ای که انواع خشن ‎تر و تیر ه‏ترِ پشم در زمینه کار قرار گیرد. سپس طرحی از پشم رنگین بر آن ‎ها می‏ نهند، آنگاه بر این مجموعه‎ آب می‏ پاشند و آن را چند بار لوله می‎کنند و بر آن می‎کوبند یا لگدمال می‏کنند تا طرح در الیاف زمینه کاملاً بنشیند. نمد ها (کوشمه ‎ها) بیشتر به شکل مربع یا مستطیل تهیه می‌شوند. کوشمه‎ ها، غالباً بخشی از جهیزیه عروس ترکمن را تشکیل می‌دهند که به دست خود این دختران تهیه می‎گردد. امروزه، بسیاری از این نمد های زیبا یکی از عناصر تزئینی در خانه روستاییان ترکمنی است. اگرچه وضعیت فروش این فرش‌ های نمدی خوب است؛ اما هنوز سامان یافته نیست. نقش و نگار نمد با نقش و نگار در قالی فرق می‎کند. مشهور ترین این نقش‌ها عبارت‌اند از دُیَه گوز (چشم شتر)، قُچ (قوچ)، ثاری چیبین (عقرب زرد)، تیرانا (ماهی غضروفی یا خاویار)، قوشماقچه (نقش و نگار دو سوی نمد). در واقع، ترکمن‎ ها نمد را در اندازه ‎های مختلف درست می‎کنند و هر اندازه را «امزیک» می‎گویند. بدین‌ جهت نمد نسبت به ‌اندازه ‏اش متنوع است، چنان‌ که «بیر امزیک، ایکی امزیک، اوچ امزیک، دورت امزیک، بأش امزیک» اندازه‌ های نمد ترکمنی است. ترکمن‎ ها، حاشیه نمد را «غری قره» می‏نامند.